Gniew

Gniew to jedno z najładniejszych i najbardziej malowniczych nadwiślańskich miasteczek północnej Polski. Położone jest w Dolinie Kwidzyńskiej na skraju Pojezierza Starogardzkiego przy ujściu Wierzycy do Wisły. Jak wykazały badania archeologiczne pierwsze osadnictwo w rejonie obecnego miasta miało już miejsce w X wieku. Wiadomo, że w XIII stuleciu XIII wieku Gniew należał do księstwa lubiszewsko-tczewskiego, a w 1282 roku po długim sporze pomiędzy Zakonem Krzyżackim a księciem Pomorskim Mściwojem II, na mocy ugody w Miliczu, osadę Gniew wraz z okolicznymi ziemiami przekazano Krzyżakom. Jeszcze w tym samym wieku Gniew otrzymał prawa miejskie, a co za tym idzie także liczne przywileje oraz ulgi. W tym czasie rozpoczęto też budowę zamku. W stosunkowo krótkim czasie miasto stało się znaczącym ośrodkiem administracyjnym (siedzibą komtura) i gospodarczym dla całej okolicy. W latach 1308-1309 Gniew stanowił bazę wypadową do ekspansji Krzyżaków na całe Pomorze. Po przegranej przez Krzyżaków bitwie pod Grunwaldem w 1410 roku w Gniewie na kilka miesięcy pojawiły się wojska polskie. W 1440 roku Gniew wraz z innymi miastami Pomorza przyłączył się do Związku Pruskiego i wypowiedział posłuszeństwo Krzyżakom. Miasto przyłączyło się także do powstania przeciw Zakonowi pod dowództwem Jana z Jani. Ostatecznie w 1464 roku po blisko półrocznym oblężeniu, miasto wraz z zamkiem zostało przejęte przez wojska polskie i wcielone do Rzeczypospolitej. Zabiegi starostów, rozwój swobodnej żeglugi na Wiśle i ożywienie na szlakach lądowych spowodowały stopniowy rozwój Gniewu jako ośrodka rzemieślniczo-handlowego Pomorza Gdańskiego. Okres prosperity i rozwoju przerwała dopiero wojny ze Szwecją jakie rozpoczęły się w XVII stuleciu. Gniew był dwukrotnie oblegany i zajmowany przez Szwedów (w 1626 i 1665 roku). Szturm na miasto i zamek zostawił po sobie znaczne zniszczenia. Pomyślny okres dla rozwoju Gniewu nastąpił po 1667 roku, kiedy starostwo gniewskie przejął hetman Jan Sobieski, późniejszy król Polski. Nowy starosta znacznie przyczynił się do odbudowy i rozwoju miasta po wyniszczających wojnach szwedzkich. W 1703 roku w czasie Wojny Północnej do Gniewu wkroczyły po raz trzeci wojska szwedzkie. Miasto uległo częściowemu zniszczeniu, a mieszkańcy zmuszeni zostali do płacenia okupantowi wysokich kontrybucji. W wyniku I rozbioru Polski w 1772 roku Gniew wraz z Pomorzem Gdańskim został wcielony do Prus i otrzymał urzędową nazwę Mewe. Ponownie w granicach Rzeczypospolitej miasto znalazło się dopiero w 1920 roku po zakończeniu I wojny światowej. Tragiczny okres w dziejach miasta przyniosła kolejna wojna światowa. Wtedy to hitlerowcy urządzili w zamku obóz dla przymusowo wysiedlanej ludności polskiej z Tczewa i okolic. Miasto też zostało częściowo zniszczone w 1945 roku w czasie walk wyzwoleńczych. Po wojnie Gniew został odbudowany i dziś stanowi jedną z ciekawszych atrakcji turystycznych regionu.

Zwiedzanie

Serce starego miasta w Gniewie stanowy niezwykle malowniczy brukowany rynek (Plac Grunwaldzki) przy którym zachował się jeden z najcenniejszych i największych w województwie pomorskim zespołów zabytkowych kamienic. Historia niektórych z nich sięga nawet XIV wieku. Niektóre z nich, mimo przebudowy zachowały po dziś dzień stare stropy belkowe, stolarkę okienną oraz cenne elementy wyposażenia, takie jak klatki schodowe z dekoracyjnymi balustradami czy drzwi płaskorzeźbione z ozdobnymi okuciami i mosiężnymi gałkami. Przy zachodniej pierzei znajdują się tzw. "gniewskie leby" - świetnie zachowane XV-wieczne domy podcieniowe, nie spotykane w innych miastach na Pomorzu. W centralnym punkcie placu stoi gotycki budynek ratusza miejskiego, w którym nadal swoją siedzibę mają włodarze miasta. Przy rynku znajdowały się niegdyś dwie studnie wyposażone w pompy ręczne. W 1866 roku w ich miejscu stanęły żeliwne pompy, z których jedna zachowała się do dziś. W pobliżu runku znajduje się okazały kościół św. Mikołaja, a nieco dalej monumentalny zamek krzyżacki na którym w sezonie organizowane są turnieje rycerskie, pokazy kowalstwa artystycznego oraz inne tego typu wydarzenia kulturalne. Warto także przespacerować się ulicą Sambora, którą okalają malownicze parterowe domki pochodzące z I połowy XIX wieku. Miejsce to często jest porównywane do słynnej Złotej uliczki w Pradze.

Zamek

Budowę zamku w Gniewie rozpoczęli Krzyżacy po przejęciu ziemi gniewskiej w 1282 roku i kontynuowali ją w XIV wieku. Była to pierwsza twierdza krzyżaków na zachodnim brzegu Wisły. Na zamku swoją siedzibę miał konwentu i komtur krzyżacki. Strategiczne położenie sprawiło, że bardzo szybko zamek się jedną z najważniejszych warowni w całym państwie zakonnym. W 1410 roku zamek przejęły (praktycznie bez walki) wojska króla Władysława Jagiełły. Ostatecznie na mocy II pokoju toruńskiego został on włączony do Polski i stał się siedzibą polskich starostów. W wyniku I rozbioru Polski jaki miał miejsce w 1772 roku warownię przejęły wojska pruskie, które urządziły tu spichlerz a później więzienie. W XIX wieku zamek był podawany licznym przebudowom a w 1921 roku został prawie doszczętnie strawiony przez pożar. Obecnie w gruntownie odrestaurowanej warowni ma swoją siedzibę Oddział Muzeum Archeologicznego w Gdańsku. Budowla reprezentuje styl gotycki i wzniesiona została na planie kwadratu z wewnętrznym dziedzińcem oraz studnią. Zamek posiada trzy charakterystyczne wieżyczki i jedną większą wieżę obronną. Pierwotna brama znajdowała się w skrzydle południowym. W skrzydle północnym znajdował się refektarz, a w skrzydle południowym kaplica. W części wschodniej mieściło się przypuszczalnie pomieszczenie komtura i dormitorium.

Kościół św. Mikołaja

Obecny kościół parafialny pod wezwaniem św. Mikołaja (patrona żeglarzy i kupców) wybudowany został na przełomie XIV i XV wieku. Powstał on w miejscu starej drewnianej kaplicy. Około 1557 roku kościół przejęli w swe posiadanie protestanci. Dopiero w 1596 roku zwrócono świątynię katolikom. Na przełomie XVII i XVIII wieku kościół dotknęła nieznana katastrofa. W jej wyniku zniszczeniu uległy górna część wieży i sklepienia naw, które zostały odbudowane i odrestaurowane. Gruntowna renowacja świątyni przeprowadzona została dopiero na początku XIX stulecia. Budowla reprezentuje styl gotycki i jest kościołem w typie halowym, trzynawowym o harmonijnym zespole wnętrza. Nawy boczne są oddzielone od nawy głównej ośmiobocznymi filarami. Od wschodu do nawy głównej przystaje absyda o wielobocznym zamknięciu, która jest najstarszą częścią kościoła. We wnętrzu świątyni znajduje się m.in. aż pięć ołtarzy (główny, św. Mikołaja, św. Stanisława Kostki, św. Józefa i Matki Boskiej Różańcowej), dwie kaplice (północna i południowa), kropielnica oraz późnorenesansowe stalle. Przy kościele znajduje się także figura św. Jana Nepomucena.

Pozostałe Zabytki w Gniewie

• Ratusz - jest to gotycka budowla z przyziemiami, która wzniesiona została na przełomie XIII i XIV wieku. Pierwotnie była to czworoboczna budowla z wewnętrznym dziedzińcem, wieżą oraz kramami w przyziemiu. Swój obecny kształt ratusz uzyskał w czasie ostatniej większej przebudowy jaka przeprowadzona została w XIX stuleciu. Wtedy to m.in. rozebrano dwa skrzydła (wschodnie i południowe) oraz wieżę a przed elewacją północną wybudowano stylowy podcień i przyozdobiono gmach balkonem.
• Pałac Marysieńki - wzniesiony został w 1679 roku przez ówczesnego starostę gniewskiego Jana Sobieskiego, dla żony Marii Kazimiery. Budowla została zniszczony przez obsunięcie się skarpy i odbudowany na fundamentach dwóch zabudowań gospodarczych. Pałac reprezentuje styl neogotycki. Obecnie w jego murach mieści się trzygwiazdkowy hotel.
• Kamienica Jana Andrzeja Kleina - jest to największa, zachowana do dziś w kamienica Gniewie. Niegdyś mieściła się w niej firma "polskiego króla", prezesa Kurkowego Bractwa Strzeleckiego, działacza na rzecz polskości Jana Andrzeja Kleina. Przedsiębiorstwo zajmowało się handlem towarami kolonialnymi, materiałami budowlanymi, żelazem i zbożem.
• Gimnazjum - gmach wzniesiony został w latach 1904-1905 z przeznaczeniem na Królewską Szkołę Realną. Jego projektantem został miejscowy architekt Arthur Schultz.

Legenda

W 1626 roku pod Gniewem stoczona została bitwa pomiędzy polską armią dowodzoną przez króla Zygmunta III Wazę oraz szwedzkimi wojskami na czele których stał Gustaw II Adolf. Potyczka ta nazywana jest potoczne "Bitwę dwóch Wazów" i związana jest z nią legenda opowiadające historię Misia Maciusia. Po rozpoczęciu batalii większość mieszkańców miasta udała się wówczas na pole bitwy, by wspomóc wojska Rzeczypospolitej. W tym czasie dzwony w kościele św. Mikołaja próżno biły, wzywając wiernych na mszę. Potężny huk dział oraz hałas dobiegający z pola bitwy wypłoszył z lasu dzikie zwierzęta. Te rzekomo miały wbiec do miasta i prowadzone przez niedźwiedzia schroniły się w pustym kościele św. Mikołaja, gdzie modliły się o pokój. Podobno nocami nadal słychać jak Miś Maciuś i inne zwierzęta proszą o zgodę między ludźmi i o ich wieczną przyjaźń z przyrodą. Dziś wykonana z brązu figurka Misia Maciusia zdobi ścianę jednej z kamieniczek przy ulicy Sambora.

Ciekawostki

• W średniowieczu miasto nosiło nazwę Wońsk, a później Mewe (czyli po polsku Mewa) o czym przypomina obecny herb miasta;
• W styczniu 1920 roku przed budynkiem ratusza w Gniewie mieszkańcy zbudowali ołtarz polowy, na którym 27 stycznia ks. proboszcz Ignacy Rosentreter odprawił mszę świętą dla żołnierzy z Frontu Pomorskiego gen. Józefa Hallera, którzy przyłączyli Gniew do Polski po 148 latach zaborów;
• Przez jakiś czas w Gniewie mieszkał znany polski malarz, grafik i rysownik, jeden z czołowych przedstawicieli Młodej Polski w nurcie malarstwa realistycznego Leon Wyczółkowski (1852-1936 ).