Grudziądz to miasto w północnej Polsce (województwo kujawsko-pomorskie), położone na prawym brzegu Wisły, na szlaku łączącym zachodnią Polskę z Warmią i Mazurami. Jego początki sięgają okresu panowania pierwszych Piastów. Za oficjalną datę powstania miasta przyjmuje się 11 kwietnia 1065 roku. W 1218 roku ówczesny władca Ziemi Chełmińskiej książę Konrad Mazowiecki przekazał Ziemię Chełmińską wraz z Grudziądzem biskupowi Chrystianowi (mnich cysterski z opactwa w Oliwie). Obecnie jego postać widnieje na herbie miasta. W 1231 roku Grudziądz został zajęty przez Krzyżaków, którzy wznieśli tu jeden ze swoich warownych zamków. W czasie Bitwy pod Grunwaldem na krótki okres czasu miasto zostało zajęte przez wojska Jagiełły, a w 1454 roku dostało się we władanie Prus. W 1466 roku na mocy II traktatu toruńskiego Ziemia Chełmińska wraz z Grudziądzem wróciły w granice Polski. Po rozbiorach Polski miasto znalazło się w granicach państwa pruskiego i właśnie z tego okresu pochodzi najwięcej zabytkowych budowli Grudziądza. W owym czasie na potrzeby cytadeli przez Fryderyka IV Pruskiego rozebrany został zamek krzyżaczki. Pozostała jedynie część zamku wysokiego ze studnią i wieżą "Klimek". Jeden z tragiczniejszych okresów w historii miasta nastał pod koniec II wojny światowej, kiedy to podczas wyzwolenia spod okupacji niemieckiej Armia Czerwona zniszczyła przeszło połowę zabudowy Grudziądza. Wkrótce po wojnie przystąpiono do odbudowy miasta.
Zwiedzanie
Centralną część Grudziądza stanowi stara, zabytkowa zabudowa śródmiejska. W jej sercu znajduje się niezwykle malowniczy rynek o kształcie prostokąta i wymiarach 54 na 70 metrów. Dawniej zdobił go dom kupiecki oraz pierwszy gotycki ratusz z przyległymi sukiennicami, który zburzono w 1851 roku. Po rozbiórce sukiennic zbudowano w ich miejscu ewangelicki kościół im. Króla Fryderyka II (1785-1899). Do końca II wojny światowej w zachodniej pierzei rynku znajdował się luksusowy hotel i restauracja "Królewski Dwór". Niestety został on w lutym 1945 roku doszczętnie zniszczony w wyniku jednego z bombardowań. Po wojnie w jego miejscu wzniesiono cztery kamieniczki stylizowane na barokowe. Dziś w jednej z nich ma swoją siedzibę Informacja Turystyczna. W 1986 roku w centralnej części placu ustawiony został pomnik Żołnierza Polskiego, który powstał na miejscu przedwojennego Pomnika Niepodległości zniszczonego w 1939 roku przez Niemców. W 2015 roku w północno-zachodnim narożniku rynku stanęła ławeczka z pomnikiem Mikołaja Kopernika, który w 1522 roku w miejscowym ratuszu na jednym z sejmików Prus Królewskich wygłosił swój traktat o monecie. W jednej ręce trzyma swoje dzieło a w drugiej sakwę z monetami. Kierując się z runku w stronę Wisły dojdziemy do ulicy Spichrzowej, która rozciąga się od Bramy Wodnej aż do Góry Zamkowej z ruinami średniowiecznego zamku krzyżackiego. Tutaj też, na koronie schodów prowadzących na Błonia Nadwiślańskie znajduje się jeden z symboli miasta jakim jest "Pomnik ułana z dziewczyną". Monument znajduje się w miejscu, gdzie w latach I wojny światowej i II wojny Niemcy ustawili drewniany posąg kanclerza Bismarcka w stroju krzyżackim. Kierując się w stronę szyi bramnej, podążając przedłużeniem ulicy Spichrzowej - ulicą Zamkową dojdziemy do placu którym niegdyś istniało, otoczone wysokim murem, przedzamcze górne południowe. W średniowieczu znajdowały się tu zabudowania gospodarczo-mieszkalne. Idąc dalej schodami dojdziemy na dziedziniec zamkowy gdzie znajdują się relikty zamku głównego, fragmenty murów oraz odbudowana po zniszczeniach wojennych Wieża Klimek. Obecnie jest ona udostępniona dla zwiedzających a z jej szczyty rozpościera się przepiękna panorama całego miasta oraz Wisły.
Spichlerze nad Wisłą
Zespół grudziądzkich spichlerzy tworzy aż 26 budynków o ceglanych elewacjach, z przyporami. Od strony Wisły mają one od 4 do 9 kondygnacji, natomiast od strony miasta zaledwie od 2 do 4. Spichlerze pełniły funkcje obronne, magazynowe, a od początku XX wieku także mieszkaniowe. Powstanie spichlerzy związane było z rozwojem miasta jako ośrodka handlowo-rzemieślniczego, które czerpało duże zyski z handlu zbożem. Poza wysokiej jakości pszenicą i żytem, transportowanymi Wisłą z Kujaw i Mazowsza, w tych okazałych budynkach przechowywano także dobra importowane z zachodniej Europy: wysokiej jakości wyroby rzemieślnicze, przyprawy przywożone z kolonii Holandii i Anglii, sukna, a także wina. Swoją lokalizację spichlerze zawdzięczały bliskości portu, znajdującego się u podnóża skarpy, a jednocześnie ich grube, strome mury zewnętrzne o małych okienkach zapewniały obronę przed wrogami i zabezpieczały zbocze przed osuwaniem. Dziś budowle stanowią jeden z najważniejszych i najbardziej rozpoznawalnych symboli Grudziądza.
Góra Zamkowa i Ruiny Zamku Krzyżackiego
Początki murowanego zamku krzyżackiego w Grudziądzu datuję się na połowę XIII wieku. Przypuszcza się powstał on w miejscu starego piastowskiego pogranicznego grodu obronnego istniejącego tu już w 1065 roku. Początki komturstwa grudziądzkiego można datować na okres między 1263 a 1269 rokiem. Około 1300 roku wzniesiono też wieżę Klimek typu bergfried. Zapewne dopiero po 1300 roku wzniesiono skrzydło zachodnie. Gotycki zamek, należący do większych warowni zakonnych był siedzibą komtura (komandora - zwierzchnika domu zakonnego). Było to nieregularne, trapezowate założenie, w którym głównym elementem i dominantą było masywne skrzydło południowe z bramą wjazdową prowadzącą na dziedziniec. Zamek składał się z rozmieszczonego na niższym tarasie od strony miasta przedzamcza i położonego wyżej właściwego zamku na rzucie nieregularnego czworoboku. Reprezentacyjne pomieszczenia mieściły się na piętrze w skrzydle południowym, m.in. kaplica ze słynnym późnogotyckim malowanym Poliptykiem Grudziądzkim z końca XIV wieku (obecnie znajduje się w Galerii Sztuki Średniowiecznej Muzeum Narodowego w Warszawie). Po pokoju toruńskim zawartym w 1466 roku w wyniku którego Grudziądz i całe Prusy Królewskie przyznane zostały Polsce zamek stał się siedzibą starostów grudziądzkich. W okresie wojen szwedzkich twierdza była wielokrotnie najeżdżana i niszczona. W XVIII wieku zaniedbana warownia zaczęła chylić się ku upadkowi. W 1772 roku zamek przejęły władze pruskie i osadziły tu wojsko. Kilka lat później król Prus Fryderyk Wilhelm II wydał rozporządzenie o rozbiórce zamku, pozostawiając jedynie wieżę (na osobiste życzenie królowej pruskiej Luizy). Pod koniec II wojny światowej Klimek został wysadzony w powietrze przez żołnierzy niemieckich, a teren uległ dewastacji. Wieżę zrekonstruowano i udostępniono dla zwiedzających dopiero w 2014 roku. Z całego założenia zachowała się także 50 metrowa studnia oraz częściowo zabezpieczone i odkopane fundamenty warowni.
Bazylika św. Mikołaja
Jest to najstarszy kościół w Grudziądzu, którego budowa rozpoczęła się w 1286 roku i trwała niemal 150 lat. Najpierw zbudowano prezbiterium, następnie nawę główną i dwie boczne, a na końcu powstała wieża z dzwonnicą. Niegdyś bazylika obudowana była licznymi kaplicami, z których jedna przekształcona została na kruchtę. To właśnie tutaj znajduje się jeden z najcenniejszych skarbów Grudziądza jakim jest fragment wczesnobarokowego epitafium Jana Zygmunta Kostki z herbem rodowym Dąbrowa. W XVI stuleciu w czasie reformacji niemal całkowicie zniszczone zostało stare bogate gotyckie wyposażenie świątyni i zastąpione barokowym. W czasie regotyzacji kościoła odkryto na filarach stare gotyckie malowidła ścienne, które dziś obejrzeć można zwiedzając świątynię. Bazylika reprezentuje styl gotycki a w jej wnętrzu obejrzeć można m.in. ołtarz główny z rzeźbami św. Andrzeja, Pawła, Piotra i Judy Tadeusza w dolej kondygnacji, św. Jana Nepomucena, Grzegorza Wielkiego, Mikołaja i Franciszka Ksawerego w górnej, w zwieńczeniu zaś Matki Boskiej z Dzieciątkiem oraz pochodząca z Gotlandii XIII-wieczna romańską chrzcielnicę. Jedna z legend głosi że przywieźli ją tu Wikingowie. Latem (od maja do września), w każdy weekend udostępniona do zwiedzania jest wieża kościoła, w której oprócz dwóch zabytkowych dzwonów z lat 1482 i 1777, znajduje się także wystawa dawnych elementów wyposażenia kościoła.
Pozostałe Zabytki Grudziądza
- Mury Miejskie - jest to zespół obwarowań jaki wybudowany został na przełomie XIV i XV wieku. Niegdyś znajdowało się w nich dziesięć baszt oraz aż cztery bramy (Toruńska, Wodna, Łasińska i Boczna) z których do czasów obecnych zachowała się jedynie okazała Brama Wodna. Ponadto była także Brama Zamkowa, łącząca ze sobą oba założenia w jeden większy kompleks warowny. W okresie średniowiecza mury były kilkakrotnie podwyższane i modyfikowane. W drugiej połowie XIX wieku w związku z dynamicznym rozwojem miasta większość fortyfikacji została rozebrana, a fosy zasypano, w ich miejscu wytyczając ul. Groblową i Małogroblową.
- Ratusz - wzniesiony został w latach 1648-1723 jako kolegium jezuickie. Po kasacie zakonu w 1781 roku w budynku urządzono gimnazjum, a następnie utworzono tu seminarium nauczycielskie. W 1897 roku budynek został wykupiony przez władze miasta z przeznaczeniem na magistrat. Jest to okazały trzykondygnacyjny gmach który zdobi czworoboczna wieża, otoczona ażurową balustradą. Wewnątrz na uwagę zasługuje dawny refektarz ze sklepieniem zwierciadlanym z lunetami i bogato zdobiony dekoracjami stiukowymi.
- Kościół św. Franciszka Ksawerego - budowa świątyni rozpoczęła się w połowie XVII wieku przez sprowadzonych do Grudziądza braci Jezuitów. Uroczysta konsekracja miała miejsce 3 grudnia 1721 roku. Świątynia jest obrócona prezbiterium ku zachodowi, a niegdyś jej fasada zamykała perspektywę ul. Starorynkowej (obecnie, po zniszczeniach wojennych, bezpośrednio przed kościołem roztacza się plac. Miłośników Astronomii). Budowla reprezentuje styl barokowy a jej fasadę wieńczy niska attyka, która dawniej ozdobiona była wazonami i trójkątnym frontonem. We wnętrzu warto zwrócić uwagę na obrazy ołtarzowe przedstawiające wizerunki świętych, wywodzących się z Towarzystwa Jezusowego.
- Cytadela - wzniesiona została przez Prusaków w latach 1776-1788 (zasadniczy trzon budowli), z rozkazu króla Fryderyka II, w związku ze zdobyciem nowych terenów na skutek pierwszego rozbioru Polski. Jej głównym zadaniem miała być ochrona przeprawy przez Wisłę i ugruntowanie panowania pruskiego w tym rejonie. Cytadela w Grudziądzu nadal jest obiektem użytkowanym przez wojsko. Istnieje jednak możliwość zwiedzenia twierdzy po uprzednim zgłoszeniu.
Muzea w Grudziądzu
- Muzeum im. ks. dr. Władysława Łęgi - mieści się w dawnym klasztorze benedyktynek przy ulicy Wodnej 3/5 i dokumentuje historię Grudziądza, jego mieszkańców oraz pozwala zapoznać się bliżej z kulturą i sztuką. Obejrzeć tu można m.in. ekspozycję archeologiczną dokumentującą pradzieje ziemi chełmińskiej, dokonania międzywojennego Centrum Wyszkolenia Kawalerii czy Galerię Współczesnego Malarstwa Pomorskiego. W skład zbiorów wchodzą także liczne dzieła dokumentujące ikonografię dawnego Grudziądza oraz ocalałe relikty rzeźbiarskiego wyposażenie miejscowego kościoła reformatów.
- Muzeum Handlu Wiślanego FLIS - mieści się we wnętrzach dwóch dawnych spichlerzy przy ulicy Spichrzowej 33/35 i prezentuje historię handlu na Wiśle oraz jego wpływu na gospodarkę naszego kraju. Jedną z atrakcji placówki są warsztaty piekarnicze w czasie których będzie można ubrać się w tradycyjny strój piekarza i sprawdzić swoje umiejętności kulinarne. Na terenie muzeum znajduje się także kawiarenka oraz sklep z pamiątkami.
Mikołaj Kopernik w Grudziądzu
Po raz pierwszy Kopernik przyjechał do Grudziądza 21 lipca 1521 roku na posiedzenie Sejmiku Prus Królewskich. Wraz ze swoim przyjacielem Tiedemannem Giese przyjechali ze skargą do króla Zygmunta Starego na mistrza Albrechta Hohenzollerna i zakon krzyżacki. Skarga dotyczyła licznych krzywd jakie dopuszczali się Krzyżacy na ludności Warmii. Niespełna rok później Kopernik ponownie przyjechał do Grudziądza, tym razem aby wygłosić swoje poglądy monetarne. Traktat "O szacunku monety", który wygłosił w ratuszu miejskim, był zwieńczeniem jego badań jakie prowadził nad fałszerstwem monet. Dokument na owe czasy stanowił rewolucyjną teorię, która miała przyczynić się do pierwszej w Europie reformy finansów publicznych. Kopernik dowodził, że dobra moneta była wypierana z obiegu, a w jej miejsce wchodziła moneta "spodlona" metalami nieszlachetnymi oraz o zmniejszonej masie. W późniejszym czasie idea ta została rozwinięta przez angielskiego kupca i finansistę Thomasa Greshama. Kopernikowi przypisuje się także skonstruowanie pierwszej pompy ssąco-tłoczącej wykorzystującej mimośród. Została ona zainstalowana w wieżyczce wodnej, pełniącej rolę wieży ciśnień w grudziądzkim systemie wodociągowym. Na pamiątkę wizyty astronoma w 1972 roku w Grudziądzu ustawiono przed kościołem jezuickim przy ulicy Staromiejskiej monument z jego popiersiem. W 2015 roku przy rynku ustawiona została także ławeczka z pomnikiem Mikołaja Kopernika.
Ciekawostki
- Grudziądz znajduje się na Europejskim Szlaku Gotyku Ceglanego;
- Nazwa miasta pochodzi prawdopodobnie od wyrazu "gród" lub "grudzistej" ziemi, bogato występującej na tym terenie;
- W 2011 roku grudziądzkie spichlerze zdobyły 2. miejsce w konkursie na "7 nowych cudów Polski" w plebiscycie organizowanym przez magazyn podróżniczy National Geographic Traveler Poland, a w listopadzie 2017 roku zostały wpisane na listę Pomników Historii przez Prezydenta RP;
- Patronem Grudziądza jest św. Chrystian (1180-1245), zwany też Chrystianem z Oliwy. z Prus;
- W Grudziądzu nieprzerwanie od 1896 roku, kursują tramwaje a ich trasa wiedzie przez Rynek;
- W Grudziądzu znajduje się najdłuższy most drogowo-kolejowy w Polsce. Ma aż 11 przęseł, 1098 metrów długości (1143 z przyczółkami) i nosi imię wybitnego polskiego lekkoatlety, mistrza olimpijskiego Bronisława Malinowskiego (1951-1981), który w 1981 roku zginał tu w wypadku drogowym;
- Grudziądz położony jest na 835 kilometrze biegu Wisły.
