Kalisz to miasto w środkowo-zachodniej Polsce , położone na Wysoczyźnie Kaliskiej (część Niziny Południowowielkopolskiej) w dolinie rzeki Prosny (lewy dopływ Warty). Jest to jedno z najstarszych Polskich miast, którego początki sięgają II wieku n.e. Wtedy to znajdowała się tu niewielka osada zwana Kalisia, która rozwijała się dzięki dogodnemu położeniu na trasie szlaku bursztynowego łączącego kraje basenu Morza Śródziemnego z ziemiami leżącymi na południowym wybrzeżu Morza Bałtyckiego. Przeczytać można o niej w jednej z ksiąg pochodzącego z Tebaidy greckiego uczonego Ptolemeusza. Mimo, że także sam Jan Długosz, nazwał Kalisz najstarszym miastem Polski (Calisia - Poloniae civitatum vetustissima), to część historyków podważa te fakty. Kolejne historyczne zapiski o Kaliszu pochodzą dopiero z dokumentów datowanych na 1106 rok. Wtedy to miasto było już jedną z głównych siedzib królestwa i stolicą jednej z siedmiu prowincji utworzonych przez Bolesława I Chrobrego (967-1025). Prawa miejskie a co za tym idzie liczne przywileje oraz ulgi Kalisz otrzymał w 1257 roku. Wtedy też rozpoczęta została budowa kościoła św. Mikołaja (późniejszej katedry). Swój największy okres rozkwitu Kalisz przeżywał na przełomie XV i XVI wieku. Największy rozwój miasta przypadł na XV i XVI wiek, kiedy to Kalisz pozostawał ważnym ośrodkiem ośrodkiem sukiennictwa i stolarstwa. W 1496 roku miasto otrzymało prawo składu (przywilej polegający na nałożeniu na przejeżdżających przez miasto kupców obowiązku wystawienia na sprzedaż przewożonych towarów) a pod koniec XVI wieku prymas Stanisław Karnkowski założył w Kaliszu kolegium jezuickie i seminarium duchowne. Po II rozbiorze Polski jaki miał miejsce w 1793 roku Kalisz stał się stolicą departamentu kaliskiego Prus Południowych. Ciężki okres w dziejach miasto przeżywało w czasie I wojny światowej. W 1813 na Tyńcu stoczono bitwę pod Kaliszem, w której oddziały saskie VII Korpusu Wielkiej Armii gen. Reyniera zostały rozbite przez rosyjski korpus gen. von Wintzingeroda. Wkrótce potem do miasta wkroczyła 5. kompania 155 pułku piechoty pod dowództwem majora Hermanna Preusknera. Po przypadkowej strzelaninie w której zginęło kilku niemieckich żołnierzy rozpoczęte zostało chaotyczne, a potem planowe niszczenie Kalisza. Ostrzał artyleryjski, podpalenia domów oraz całych kwartałów ulic doprowadziły do zburzenia praktycznie całego śródmieścia i Przedmieścia Wrocławskiego. Zniszczeniu uległo 426 budynków mieszkalnych, 9 zakładów przemysłowych, 5 gmachów publicznych, ratusz, teatr, kościół poreformacki oraz poczta i telegraf. Burzeniu towarzyszyły rabunki oraz rozstrzeliwanie zakładników. W owym czasie obok belgijskiego Louvain, Kalisz był najbardziej zniszczonym w I wojnie światowej miastem w Europie. Po wojnie miasto zostało pieczołowicie odrestaurowane dzięki czemu po dziś dzień zachowuje swój średniowieczny charakter. Obecnie Kalisz stanowi drugi co do wielkości (po Poznaniu) ośrodek województwa wielkopolskiego, który zamieszkuje blisko 100 tysięcy ludzi.
Zwiedzanie
Najstarsza część Kalisza położona jest na prawym brzegu Prosny i otoczona jest Plantami oraz Parkiem Miejskim. Jej serce stanowi malowniczy rynek, który wytyczony został w XIII wieku. Większość jego obecnej zabudowy pochodzi z lat 20. i 30. XX wieku, którą wzniesiono po tym jak miasto zostało doszczętnie zniszczone w czasie I wojny światowej. Na rynku oraz w jego okolicach znajdują się najważniejsze zabytki Kalisza do których należą m.in. usytuowany w samym sercu rynku neoklasycystyczny budynek ratusza miejskiego, katedra pod wezwaniem. św. Mikołaja Biskupa, park miejski oraz kościół św. Stanisława Biskupa i Męczennika. W Kaliszu zachowało się także część murów miejskich wraz z budowlami o charakterze obronnym (w tym baszta zwana "Dorotka"), które w XIV wieku otaczały obszar całego miasta. Umocnienia, których wysokość wahała się od 6 do 9 metrów, a szerokość od 1 do 1,5 metra, były otoczone ze wszystkich stron odnogami rzeki Prosny. Do miasta można było się dostać tylko przez jedną z czterech bram miejskich. Pośród zabytków uwagę zwracają także liczne zespoły poklasztorne (jezuitów, franciszkanów, bernardynów, reformatów i kanoników laterańskich) oraz zbudowany w 1825 roku kamienny most spinający brzegi rzeki Prosny.
Katedra św. Mikołaja Biskupa
Początki Katedry św. Mikołaja Biskupa w Kaliszu sięgają połowy XIII wieku, kiedy to z fundacji ówczesnego księcia wielkopolski Bolesława Pobożnego (1227-1279) i jego żony Jolenty wzniesiony został tu pierwszy kościół. Wiek później Kazimierz Wielki oddał kościół pod opiekę sprowadzonym do Kalisza kanoników laterańskich, którzy przebywali tu aż do 1810 roku. W kolejnych wiekach świątynia była kilkukrotnie przebudowywana i powiększana, a swój obecny kształt kościół uzyskał w XIX stuleciu, kiedy to nadbudowano wieżę. W 1992 kościół podniesiony przez papieża Jana Pawła II do rangi katedry diecezji kaliskiej. We wnętrzu świątyni warto zwrócić uwagę na barokowy ołtarz główny z kopią obrazu Petera Paula Rubensa przedstawiającym "Zdjęcie z krzyża" (jego oryginał stanowi jedno z trzech najcenniejszych zaginionych dzieł sztuki w Polsce), piękne renesansowe sklepienia oraz bogato zdobioną XVIII-wieczną barokową ambonę. Na dziedzińcu kościelnym zachował się zbudowany w 1448 roku budynek dawnego konwentu kanoników laterańskich, który obecnie jest siedzibą biskupa diecezjalnego.
Ratusz
Początki kaliskiego ratusza sięgają drugiej połowy XIV wieku, kiedy to wzniesiona została tu pierwsza siedziba rajców miejskich. Budowla ta została całkowicie zniszczona w czasie pożaru jaki nawiedził miasto w 1792 roku. Na nowy ratusz kaliszanom przyszło czekać niemal sto lat. Budynek wzniesiono dopiero w latach 1888-1890, według projektu Józefa Chrzanowskiego. Niestety on też nie przetrwał do naszych czasów, gdyż został zniszczony przez Prusaków na początku I wojny światowej. Obecny budynek ratusza miejskiego wybudowany został w latach 1920-1924 według projektu Sylwestra Pajzderskiego w oparciu o wcześniejsze szkice Stefana Szyllera. Jest to neoklasycystyczny czterokondygnacyjny gmach z niewielkim dziedzińcem pośrodku, który powstał na planie kwadratu. Jego charakterystycznym jest wysoka wieża z tarasem widokowym, zwieńczona kopulastym hełmem z iglicą. Fasadę ratusza zdobi wsparty na arkadach okazały ryzalit, zakończony frontonem, w którym umieszczono herb miasta.
Pozostałe Zabytki w Kaliszu
- Bazylika kolegiacka Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny - jej początki sięgają połowy XIV wieku kiedy to z fundacji arcybiskupa gnieźnieńskiego Jarosława z Bogorii i Skotnika wzniesiona została tu pierwsza murowana świątynia. Wkrótce potem zyskała ona tytuł kolegiaty, a w XVII stuleciu zyskała sławę jako sanktuarium św. Józefa (patrona rodzin). Początek kultu związany był z sołtysem Stobienią, zarządcą majątku Szulec, który w roku 1670 roku w podzięce za cudowne uzdrowienie ufundował obraz Świętej Rodziny. Wiek później zyskał on sławę "cudownego" i stał się celem licznych pielgrzymek z całego kraju. Swój obecny późnobarokowy kształt kolegiata uzyskała w czasie ostatniej większej przebudowy jaka przeprowadzona została pod koniec XVIII stulecia. W 1978 roku kościół podniesiony został do rangi bazyliki mniejszej. Jest to jedyne na świecie sanktuarium św. Józefa z jego wizerunkiem koronowanym przez papieża. Ta wielka uroczystość odbyła się z woli Piusa VI w 1796 roku. W 1997 roku przed cudownym obrazem Świętej Rodziny modlił się papież Jan Paweł II.
- Kościół św. Wojciecha i św. Stanisława Biskupa - wzniesiony został w latach 1592-1597 z fundacji prymasa Stanisława Karnkowskiego według projektu Jana Marii Bernardoniego z Como jako część nowo powstałego kolegium jezuickiego. Jest to trzynawowa, czteroprzęsłowa bazylika, która reprezentuje styl wczesnobarokowy. W latach 1798-1940 świątynia pełniła rolę kościoła ewangelickiego. Po wojnie świątynia została przekazana bez żadnej podstawy prawnej katolikom. Mimo wielu starań kościół nigdy nie został zwrócony Ewangelikom.
- Pałac Komisji Wojewódzkiej - znajduje się na Nowym Mieście, przy placu św. Józefa i wzniesiony został w w drugiej połowie XVI wieku, a swój obecny klasycystyczny kształt uzyskał w czasie gruntownej przebudowy jaka przeprowadzona została w latach 1823-1824 według projektu Franciszka Reinsteina.
- Kościół św. Wojciecha - jest to drewniana świątynia, która znajduje się na Zawodziu (lewobrzeżna część Kalisza) w sąsiedztwie rezerwatu archeologicznego. Jet początki sięgają przełomu XII i XIII wieku, kiedy to wzniesiony został tu pierwszy kościół. Niestety nie przetrwał on do czasów obecnych o czym świadczy napis znajdujący się na jednej z belek stropowych: "Anno Domini 1798 die 24 Aprilis Sebastjan Zieliński kościoła tego fundator, kunsztu garncarskiego z parafianami wszystkimi. Cieśla Jan Kejner". We wnętrzu warto zwrócić uwagę na romańską kropielnicę pochodzącą zapewne z wyposażenia nieistniejące dziś kolegiaty św. Pawła Apostoła.
- Kościół św. Stanisława Biskupa i Męczennika - wzniesiony został w połowie XIII wieku jako pamiątka ślubna księcia Bolesława Pobożnego (1227-1279) i węgierskiej królewny Jolanty (1244-1304) - ogłoszonej w 1827 roku błogosławioną. Na przestrzeni wieków świątynia była kilkukrotnie niszczona i odbudowywana. We wnętrzu warto zwrócić uwagę na późnobarokowy ołtarz główny z obrazami "Wskrzeszenie Piotrowina" autorstwa Franciszka Smuglewicza i "Matka Boska z Dzieciątkiem" autorstwa Kaspra Kurcza oraz XIII wieczną gotycką kaplicę Męki Pańskiej.
Muzea w Kaliszu
- Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej - znajduje się przy ulicy Tadeusza Kościuszki 12 i zajmuje się dokumentowaniem historii Kalisza i wschodniej Wielkopolski. Placówka założona została w 1906 roku jako Muzeum Archeologiczne. W muzeum obejrzeć możemy m.in. militaria, archiwalia kartograficzne, ikonografię, zbiory numizmatyczne, kolekcję kamiennych toporków, narzędzia rzemieślnicze, rękodzieło, wyposażenie obiektów grobowych czy zabytki dotyczące rozwoju osadnictwa.
- Centrum Rysunku i Grafiki im. Tadeusza Kulisiewicza - znajduje się przy ulicy Kolegialna 4 i poświęcone jest urodzonemu w Kaliszu polskiemu grafikowi i rysownikowi Tadeuszowi Kulisiewiczowi (1899-1988). Obejrzeć tu można m.in. około 1400 prac (rysunków, szkiców czy grafik) artysty zarówno z wczesnego okresu twórczości jak i fragmenty powojennych cykli. Ponadto prezentowane są tu archiwalia zebrane przez profesora Kulisiewicza i jemu poświęcone. Osobną część stanowi rekonstrukcja jego warszawskiej pracowni. W muzeum znajdują się również rysunki i grafiki innych artystów.
- Muzeum Im. G. J. Osiakowskich - mieści się w piwnicach zabytkowej kamienicy przy ulicy Garbarska 2 i prezentuje liczne ekspozycje z pamiątkami związanymi z Kaliszem oraz jego mieszkańcami. Obejrzeć tu można m.in. największą na świecie kolekcję lalek ze słynnej, przedwojennej fabryki Szrajera, pełne wyposażenie starej apteki, dawne sprzęty domowe czy różnego rodzaju pamiątkowe dokumenty.
Rezerwat Archeologiczny Zawodzie
Zawodzie to najstarsza (położona na lewym brzegu rzeki) część Kalisza, gdzie na przełomie IX i X wieku w bagnistej pradolinie Prosny wzniesiono otoczony wałem i fosą gród warowny. Jego powstanie ożywiło rozwój istniejącej już osady rzemieślniczej z kościołem św. Wojciecha i cały kompleks stał się jednym z ważniejszych ośrodków politycznych i handlowych w państwie pierwszych Piastów. Grodzisko zostało zniszczone w 1233 roku przez wojska księcia śląskiego Henryka Brodatego (1170-1238). W 2007 roku gród częściowo zrekonstruowano, odtwarzając m.in. bramę wejściową z mostem, fragment dawnych umocnień obronnych, zabudowę mieszkalną, a także część przyziemną romańskiej kolegiaty tworząc Rezerwat Archeologiczny Zawodzie.
Ciekawostki
- W Kaliszu urodził się znany polski poeta i dramatopisarz Adam Asnyk (1838-1897), a swoje dzieciństwo i młodość spędziła znana polska poetka i nowelistka okresu pozytywizmu Maria Konopnicka (1842-1910);
- W 2015 roku zlikwidowano w Kaliszu zakład karny, który funkcjonował tu nieprzerwanie od 1846 roku;
- Od nazwy podkaliskiego Szczypiorna wzięła początek i nazwę gra w piłkę ręczną - szczypiorniak, która była popularna w tamtejszym obozie dla internowanych legionistów;
- W 1950 roku w Kaliszu nakręcono film obyczajowy "Dwie brygady", charakterystyczny dla nurtu socrealizmu, zaś w 1967 roku film fabularny "Piękny był pogrzeb, ludzie płakali" w reżyserii Zbigniewa Chmielewskiego .
