Nowy Sącz to miasto w południowej Polsce (województwo małopolskie), położone w rozwidleniu Dunajca i Kamienicy Nawojowskiej. Jest to jedno z najstarszych małopolskich miast, którego historia sięga drugiej połowy XIII wieku. Założone zostało 8 listopada 1292 roku przez ówczesnego księcia krakowskiego i sandomierskiego (późniejszego króla Polski) Wacława II Czeskiego (1271-1305). Podpis czeskiego władcy widnieje na metryce grodu. Sądeczan i Czechów łączy początek dziejów miasta, tak jak Mieszka I, pierwszego historycznego władcę Polski połączyło małżeństwo z księżniczka czeską Dąbrówką (Dobrawą). Dzięki korzystnemu położeniu na trasie ważnego szlaku handlowego łączącego Polskę z Węgrami, w okresie średniowiecza Nowy Sącz stał się jednym z ważniejszych ośrodków handlowych w regionie. Okres prosperity trwał do XVII wieku, kiedy miasto wyraźnie tracił na swoim znaczeniu gospodarczym i politycznym. Do regresu w znacznym stopniu przyczynił się potop szwedzki, w czasie którego wojska Karola Gustawa na krótko zajęły Nowy Sącz. Spod okupacji najeźdźcy miasto wyzwolone zostało już pod koniec 1655 roku przez mieszczan nowosądeckich i oddział dowodzony przez braci Wąsowiczów. Po I rozbiorze Polski (1772 rok) Nowy Sącz wcielony został do Galicji pozostającej pod rządami Austrii. Jednym ze skutków rządów austriackich było sprowadzenie na Sądecczyznę (w okresie panowania cesarza Józefa II) kolonistów niemieckich, którzy wraz z mieszczaństwem polskim i osiadłymi sto lat wcześniej Żydami, aż do II wojny światowej tworzyli wieloetniczną i wielokulturową społeczność Nowego Sącza. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku, miasto ponownie stało się częścią nowo odrodzonej Rzeczypospolitej. Wybuch II wojny światowej zapoczątkował najtragiczniejszy okres w dziejach Nowego Sącza. Po zajęciu miasta Niemcy prawie natychmiast zorganizowali tu aparat terroru. Ocenia się, że w samym Nowym Sączu i w jego okolicach wymordowano blisko tysiąc osób, a do obozów śmierci wywieziono 2,5 tys. mieszkańców miasta. Osobne miejsce w tym tragicznym bilansie okupacyjnym zajmuje gehenna ludności żydowskiej, stanowiącej przed wojną trzecią część mieszkańców Nowego Sącza, prawie całkowicie wymordowanej na sądeckich miejscach kaźni i w obozach śmierci. Spod okupacji niemieckiej miasto wyzwolone zostało 20 stycznia 1945 roku. Obecnie Nowy Sącz jest trzecim pod względem liczby mieszkańców i piątym pod względem powierzchni miastem w województwie małopolskim. Stanowi także stolicę Sądecczyzny (ziemi sądeckiej), historycznej krainy w południowej Polsce, obejmującej Kotlinę Sądecką, część Pogórza Karpackiego oraz Beskid Sądecki.
Zwiedzanie
Do czasów obecnych w Nowym Sączu zachował się średniowieczy układ urbanistyczny wraz pozostałościami średniowiecznych murów obronnych. Serce najstarszej części miasta stanowi malowniczy rynek o wymiarach 150 na 120 metrów w którego centralnym punkcie znajduje się okazały budynek ratusza miejskiego. Większość przyrynkowych kamienic posadowiona jest na gotycko sklepionych piwnicach. Po wielkim pożarze jaki nawiedził miasto w 1894 roku nadbudowano lub przebudowano pierwsze piętra kamienic. Przy rynku pozostały jeszcze kamieniczki, które trzyokiennym frontonem przypominają swój mieszczański rodowód. Z rynkiem sądeckim związana jest legenda opowiadająca historię Michała Sędziwoja herbu Ostoja (1566-1646). Urodził się on w Nowym Sączy w jednej z przyrynkowych kamienic. Za życia był znanym alchemikiem pracującym na wielu dworach królewskich Europy. Zajmował się on głównie zgłębianiem wiedzy tajemnej pozwalającej zamieniać metale nieszlachetne w złoto.
Ratusz
Pierwszy budynek ratusza miejskiego w Nowym Sączu powstał już w XV stuleciu. W latach 1562-1563 został on przebudowany w stylu renesansowym. Prawdopodobnie już wtedy budynek miał niewielką wieżę, która na początku XVII wieku została nakryta ozdobnym hełmem. Swój obecny kształt ratusz uzyskał w latach 1895-1897 podczas odbudowy po pożarze jaki nawidził miasto pod koniec XIX wieku. Budynek został zaprojektowany w stylu eklektycznym, a jego wnętrza zyskały neorenesansowym i neobarokowym wygląd. Głównym projektantem ratusza był architekt miejski Jan Peroś. Budową kierował Karol Knaus z Krakowa. Charakterystycznym elementem budynku jest czterokondygnacyjną wieża zegarowa.
Bazylika kolegiacka św. Małgorzaty
Pierwszy kościół pod wezwaniem św. Małgorzaty wybudowany został w Nowym Sączu już na początku XIII wieku. Powstała wówczas romańska budowla z wieżą, której pozostałości odnaleziono w casie prac archeologicznych nieopodal dzisiejszego kościoła św. Małgorzaty. Wiek później powstał obecny gotycki kościół, posiadający dość rzadko stosowany układ dwunawowy z trzema filarami ustawionymi na osi świątyni. W 1448 roku został on podniesiony przez biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego do rangi kolegiaty. W kolejnych wiekach budowla była kilkukrotnie powiększana i przebudowywana. W XV stuleciu kościół zyskał dwie wieże (północną i południową). Niestety z uwagi na błędy konstrukcyjne grożące zawaleniem, jedna z wież została rozebrana i ponownie odbudowana w stylu pełnego renesansu. Ponieważ pełniła funkcję dzwonnicy, zawieszono na niej cztery dzwony. Obecny wygląd świątyni wykazuje cechy zarówno gotyckie jak i barokowe. We wnętrzu warto zwrócić uwagę na ołtarz główny w którym znajduje się pochodzący z Włoch XV wieczny obraz z kręgu Veraicon - wizerunek Prawdziwego Oblicza Pańskiego zwanego również Przemienieniem Pańskim. W 1992 roku kościół został wyniesiony do godności bazyliki mniejszej bullą Ojca Świętego Jana Pawła II w 700-lecie Nowego Sącza. W przyziemiu północnej wieży kolegiaty zachowały się drzwi, na których w 1617 roku podpisało się czterech hejnalistów miejskich.
Zamek Królewski
Zamek w Nowym Sączu wzniesiony został w latach 1350-1360 na polecenie ówczesnego króla Polski Kazimierza III Wielkiego (1310-1370). Warownia usytuowana została na skarpie w obrębie fortyfikacji miejskich w widłach dwóch rzek: Dunajca i Kamienicy. W owym czasie budowla posiadała dwie baszty narożne, wieżę, budynek mieszkalny oraz przedzamcze. Na przestrzeni wieków twierdza była kilkukrotnie przebudowywana i powiększana. To właśnie tutaj w 1410 roku odbyły się narady Władysława Jagiełły z wielkim księciem litewskim Witoldem przed wojną z zakonem krzyżackim. Ciężki okres dla zamku nastał w czasie potopu szwedzkiego, kiedy to zniszczona i zaniedbana warownia zaczęła popadać w ruinę. W czasach zaborów władze austriackie, częściowo odremontowały zamek, aby wykorzystać go na biura policji. W 1813 roku potężna powódź podmyła zamkową skarpę, w wyniku czego do Dunajca osunęło się zachodnie skrzydło warowni. Pierwsze prace rekonstrukcyjne przeprowadzone zostały dopiero po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Po odbudowaniu w zamku utworzone zostało Muzeum Ziemi Sądeckiej. W czasie II wojny światowej Niemcy zaadoptowali zamek na koszary i utworzyli w nim skład amunicji. W 1945 roku kilku żołnierzy Batalionów Chłopskich pod dowództwem Tadeusza Dymela wysadziło niemiecki skład amunicji zmagazynowanej na zamku, na skutek czego uległ on prawie całkowitemu zniszczeniu. Po wojnie zrekonstruowano renesansową Basztę Kowalską oraz fragment murów obwodowych z attykami.
Dom Gotycki
Dom Gotycki nazywany też Kanonicznym znajduje się przy ulicy Lwowskiej 3 i uchodzi za jeden z ciekawszych zabytków Nowego Sącza. Wzniesiony został w połowie XIV stulecia i do 1791 roku był użytkowany przez kanoników kolegiaty św. Małgorzaty. Po kasacie przeszedł na rzecz skarbu zaborczej Austrii po czym sprzedany został w prywatne ręce. Po II wojnie światowej budynek został przejęty przez państwo i gruntownie odrestaurowany. Dom skupia w sobie formy gotyckie renesansowe, barokowe. Budynek posiada barokową bramę i ozdobiony jest gotyckimi portalami. W zachodniej elewacji znajduje się manierystyczne obramienie okienne z ozdobnym fryzem z herbem Gryf. Obecnie mieści się tu jedna siedzib Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu.
Pozostałe Zabytki Nowego Sącza
- Kościół św. Ducha - jest to ponorbertański kościół (obecnie jezuicki) mieszczący się przy ulicy Piotra Skargi. Wzniesiono go na początku XV wieku dla ojców Norbertanów jako opiekunów kościoła i szpitala. W 1611 roku świątynia została dotkliwie zniszczona przez pożar. Wkrótce potem odbudowano go nadając mu renesansowy kształt. W 1831 roku zaniedbany i zniszczony kościół z przyległym klasztorem został przekazany Jezuitom, który ocalili go od całkowitej ruiny. Dziś świątynia stanowi jeden z ciekawszych zabytków sakralnych miasta. We jej wnętrzu warto zwrócić uwagę na ołtarz główny w którym znajduje się jeden z najpiękniejszych maryjnych obrazów w Polsce. Namalowany został w 1569 roku przez nieznanego malarza temperą na lipowej desce i przedstawia Matkę Boską Pocieszenia.
- Kościół św. Kazimierza - jest to rzymskokatolicki kościół parafialny, który znajduje się przy Placu Świętego Kazimierza. Świątynia wzniesiona została w latach 1908-1912 w stylu neogotyckim według projektu architekta Teodora Talowskiego. Budowla ozdobiona jest bogatym detalem kamieniarskim. Posiada trzy nawy z transeptem i węższym prezbiterium, zamkniętym trójkątnie, po bokach którego umieszczone są dwie zakrystie.
- Kościół ewangelicko-augsburski Przemienienia Pańskiego - jest to dawna kaplica Przemienienia Pańskiego, należąca do nieistniejącego klasztoru Franciszkanów - zlikwidowanego na skutek kasaty józefińskiej. Obecny kościół ma wyraźny trójczłonowy układ, a całość architektonicznej kompozycji jest utrzymana w stylu barokowym.
- Synagoga - wzniesiona została w 1746 roku, dzięki przywilejowi starosty nowosądeckiego Jerzego Pawła Lubomirskiego. Powstała ona w miejscu starej drewnianej bożnicy. W 1894 roku synagoga została strawiona przez pożar. Wkrótce potem staraniem lokalnej gminy żydowskiej została odbudowana z nowymi cechami architektonicznymi, zachowanymi do dzisiaj. W latach 1982-2015 w budynku swoją siedzibę miała galeria sztuki. Obecnie świątynia ponownie pełni funkcje kultowe.
- Kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa - jest to kościół parafialny, który znajduje się przy ulicy Zygmuntowskiej. Jego powstanie związane było z rozwojem kolei żelaznej w zaborze austriackim. Zbudowano wówczas osiedle dla zatrudnionych robotników i ich rodzin na którym z okazji 50-lecia panowania cesarza Franciszka Józefa I, przystąpiono do budowy kaplicy w stylu romańsko-gotyckim pod wezwaniem Elżbiety z Turyngii (patronki żony cesarza Sisi). W 1937 roku kościół św. Elżbiety stał się świątynią nowo powstałej parafii pod wezwaniem Najświętszego Serca Pana Jezusa. W ołtarzu głównym umieszczono obraz Serca Pana Jezusa pędzla artysty malarza Rudkowskiego z Krakowa (obecnie znajduje się on w kaplicy przy ulicy 1-go Maja na terenie parafii).
Sądecki Park Etnograficzny
Jedną z ciekawszych atrakcji Nowego Sącza jest znajdujący się na obrzeżach miasta rozległy skansen regionalny. Prezentuje on architekturę drewnianą oraz tradycyjną kulturę ludową historycznej Sądecczyzny. Na przeszło 20 hektarach zgromadzono tu blisko 70 różnych obiektów, zgrupowanych w kilkunastu zespołach. Obejrzeć można tu m.in. XVII wieczny dwór szlachecki, folwark dworski, XVIII wieczną cerkiew łemkowską, osadę Cyganów Karpackich oaz liczne zagrody chłopskie. Osobną ekspozycję parku etnograficznego stanowi Miasteczko Galicyjskie. Przedstawia one wierną rekonstrukcję galicyjskiej, małomiasteczkowej zabudowy z przełomu XIX i XX wieku.
Ciekawostki
- Prekursorem nowoczesnego widzenia plastyki w XV wieku w Europie był Jakub z Sącza;
- Najwyższym miejscem w Nowym Sączu jest wzgórze Majdan mające 387 metrów n. p. m.;
- Długość wszystkich ulic w obrębie Nowego Sącza liczy sobie w sumie około 230 km;
- W Nowym Sączu urodziła się Majka Jeżowska, znana polska piosenkarka, kompozytorka, scenarzystka i reżyserka;
- W Nowym Sączu urodził się austriacki ekonomista, twórca austriackiej szkoły ekonomii Carl Menger (1840-1921). W roku 1871 opublikował Zasady ekonomii, których wydanie uznaje się za początek szkoły austriackiej.
