Tarnów

Tarnów to miasto w południowej Polsce, położone przy ujściu rzeki Białej do Dunajca (prawy dopływ Wisły). Jego początki sięgają czasów piastowskich, kiedy to na zboczu Góry św. Marcina plemię Wiślan założyło tu jeden ze swoich drewniano-ziemnych grodów warownych. W 1330 roku Tarnów uzyskał od ówczesnego króla Polski Władysława Łokietka prawa miejskie, a co za tym idzie także liczne przywileje oraz ulgi. Wtedy też rozpoczęto budowę nowego, murowanego zamku, a także przystąpiono do rozbudowy obwarowań miejskich. Największy rozwój miasta miał miejsce w XVI stuleciu, kiedy to dziedzicem Tarnowa był wybitny wódz, polityk i pisarz hetman wielki koronny Jan Amor Tarnowski (1488-1561). Za jego panowania rozbudowane zostały mury miejskie, powstała szkoła, a miejscowy kościół został podniesiony do rangi kolegiaty. Wtedy też przez blisko pół roku w murach zamku Tarnowskiego goszczony był będący na wygnaniu przywódca stronnictwa antyhabsburskiego, król Węgier Jan Zápolya. Praktycznie do okresu rozbiorów Tarnów stanowił własność prywatną i wielokrotnie przechodził z rąk do rąk. Miastem władali kolejno: Tarnowscy, Ostrogscy, Zasławscy i Sanguszkowie. Po pierwszym rozbiorze Polski jaki miał miejsce w 1772 roku Tarnów dostał się pod panowanie Austriackie. Pod ich rządami miasto pozostawało aż 145 lat. W 1782 roku Tarnów ustanowiono siedzibą cyrkułu, a rok później stolicą biskupstwa, obejmującego całą część diecezji krakowskiej pozostającej pod zaborem austriackim. Po wybuchu I wojny światowej miasto zostało zajęte przez rosyjskie wojska. Przed II wojną światową blisko połowę ludności miasta stanowili Żydzi, którzy zamieszkiwali wschodnią część Tarnowa. Obecnie Tarnów to znaczący ośrodek turystycznym, kulturalnym i gospodarczym w południowo-wschodniej Polsce, który zamieszkuje blisko 100 tysięcy ludzi.

Zwiedzanie

Do czasów obecnych w Tarnowie zachował się zabytkowy średniowieczny układ urbanistyczny, który po Krakowi stanowi największy kompleks zabytkowy w południowo-wschodniej Polsce. Jego centrum stanowi wytyczony w 1330 roku w czasie lokacji miasta Rynek. Jego dominującą budowlą jest okazały gmach Ratusza miejskiego, który jest obecnie jednym z najcenniejszych zabytków i symboli Tarnowa. Północno-zachodni narożnik Rynku sąsiaduje z Placem Katedralnym na którym wznosi się okazała bazylika katedralna Narodzenia Najświętszej Maryi Panny. Z zachodu, od strony placu Kazimierza Wielkiego, do Rynku prowadzą także pasaż Tertila oraz ul. Krótka. Zwiedzając miasto koniecznie trzeba przespacerować się otoczoną pięknymi kamienicami ulicą Wałową. Przy niej znajduje się największy w Polsce pomnik króla Władysława Łokietka, a także ławka poetów, na której przycupnęły sylwetki Agnieszki Osieckiej, Jana Brzechwy oraz Zbigniewa Herberta. Kierując się na wschód dojdziemy do ul. Basztowej (po prawej stronie), która tak naprawdę ulicą jest tylko z nazwy z powodu schodów. To właśnie przy niej, po prawej stronie, znajduje się gruntownie odrestaurowana Basteja stanowiąca pozostałość po dawnych murach miejskich. Idąc jeszcze dalej dochodzimy do placu Węgierskiego i ustawionego tu w 1985 roku pomnika gen. Bema. Jest to miejsce częstych odwiedzin oficjalnych delegacji węgierskich. Po lewej stronie pomnika na ścianie kamienicy znajduje się przepiękny mural z fragmentem "Panoramy Siedmiogrodzkiej". Odwiedzając Tarnów warto wybrać się na usytuowaną na jego południowo-wschodnich rubieżach Górę Świętego Marcina (384 metry n.p.m.) nazywaną także często przez miejscowych Marcinką. Stanowi ona północną krawędź progu Pogórza Karpackiego a jej nazwa pochodzi od zabytkowego XV-wiecznego drewnianego kościoła św. Marcina w pobliskiej wsi Zawada Z wierzchołka góry rozpościera się przepiękna panorama całego miasta oraz odległych szczytów Beskidów.

Ratusz

Budowa murowanego budynku ratusza miejskiego w Tarnowie rozpoczęta została pod koniec XV wieku i trwała aż do 1568 roku. Pierwotnie powstały tu dwie gotyckie ceglane budowle pomiędzy którymi znajdowała się kilkumetrowa, ocembrowana studnia. Przypuszcza się, że pełniła ona funkcję kabatu - więzienia miejskiego, gdzie przetrzymywano oskarżonych. Na początku XVI stulecia oba budynku zostały ze sobą połączone i przykryte dodatkową kondygnacją. Jeszcze w tym samym wieku ratusz poddany został kolejnej przebudowie w czasie której uzyskał swój obecny renesansowy kształt. Wtedy też podwyższona została wieża na której zamontowany został zegar (dziś jest to nastraszy ręcznie nakręcany zegar wieżowy). Z tego okresu pochodzi także wieńcząca gmach wysoka ceglana attyka. Funkcje siedziby włodarzy miasta budynek pełnił aż do 1931 roku, kiedy to został przekazany na cele muzealne. Niegdyś na piętrze (od strony zachodniej) ratusza znajdowała się sala radziecka w której odbywały się posiedzenia rady miejskiej i urzędował sąd wójtowsko-ławniczy. W jej sąsiedztwie funkcjonował skarbiec, w którym przechowywano pieczęcie, księgi miejskie, przywileje. Oba pomieszczenia zostały połączone w XIX wieku, tworząc dzisiejszą Salę Rady. Największym, reprezentacyjnym pomieszczeniem na piętrze była Sala Pospólstwa, gdzie dokonywano m.in. wyboru władz miejskich a także organizowany różnego rodzaju uroczystości. Na parterze znajdowała się tzw. wietnica, gdzie sprzedawano sól, świece łojowe czy dziegieć (smołę drzewną) oraz waga miejska, zbrojownia i mieszkanie dla instygatora (oskarżyciela publicznego).

Bazylika katedralna Narodzenia Najświętszej Maryi Panny

Początki katedry w Tarnowie sięgają pierwszej połowy XIV wieku, kiedy to staraniem ówczesnego kasztelana i wojewody krakowskiego Spycimira Leliwity wzniesiona została tu pierwsza świątynia. W 1400 roku biskup krakowski Piotr Wysz na prośbę Jana z Tarnowa podniósł tarnowski kościół parafialny do godności kolegiaty i powołał przy nim kapitułę kolegiacką z trzema prałaturami oraz dwiema kanoniami. Wtedy też przeprowadzona została pierwsza większa przebudowa świątyni. W pierwszej połowie XVI wieku właściciel miasta i patron kościoła Jan Amor Tarnowski, hetman wielki koronny i kasztelan krakowski ufundował kilka wspaniałych pomników, czyniąc z wnętrza kolegiaty mauzoleum rodowe. Swój obecny neogotycki kształt świątynia uzyskała w czasie ostatniej większej przebudowy jaka przeprowadzona została na przełomie XVIII i XIX wieku. W 1899 roku Staraniem komitetu restauracyjnego na pamiątkę 50. rocznicy panowania cesarza Franciszka Józefa I przypadającej w poprzednim roku umieszczono na iglicy wieży katedralnej pozłacaną koronę ufundowaną przez duchowieństwo diecezji tarnowskiej. We wnętrzu katedry warto zwrócić uwagę na stojące tuż za ołtarzem monumentalne pomniki nagrobne rodu Tarnowskich i Ostrogskich. Swego czasu były to pierwsze piętrowe pomniki na ziemiach polskich i jedne z pierwszych na świecie. Ten największy, wykuty w czerwonym marmurze, ma blisko 14 metrów wysokości i przedstawia postacie rodziny Tarnowskich.

Kościół p.w. Matki Bożej Szkaplerznej

Kościół Matki Bożej Szkaplerznej - nazywany także często przez miejscowych "kościółkiem na Burku" znajduje się w pobliżu rynku przy ulicy Najświętszej Panny Marii 1 nad potokiem Wątok. Jest to drewniana a gotycka budowla, która prawdopodobnie niegdyś stała w miejscu Katedry, a po rozpoczęciu budowy nowej murowanej świątyni została rozebrana i przeniesiona w obecne miejsce. We wnętrzu świątyni znajduje się słynący łaskami XVI wieczny obraz Matki Bożej Szkaplerznej. Niestety nie zachowały się żadne informacje o jego pochodzeniu. W czasie jego renowacji odkryto, że obraz był kilkukrotnie przemalowywany i przy okazji został odkryty pierwotny, wczesnorenesansowy wizerunek Matki Bożej z Dzieciątkiem. Dawniej świątynia pełniła także funkcję kościoła cmentarnego dla leżącej po drugiej stronie ulicy Narutowicza najstarszej ]jednej z najpiękniejszych w Małopolsce nekropolii – "Starego Cmentarza".

Pozostałe Zabytki Tarnowa

• Dom Mikołajowski - jest to jedna z najstarszych i najpiękniejszych i kamieniczek w Tarnowie. Wzniesiona została w 1524 roku w zaułku za Katedrą. Do jej budowy użyto surowej cegły. Nad kamiennym portalem drzwi wejściowych, asymetrycznie, z prawej strony znajduje się wmurowana w ścianę tarcza z herbem Gryf o bogatej ornamentyce. Obecnie w kamienicy swoją siedzibę ma Muzeum Diecezjalne.
• Kościół Świętej Rodziny - wzniesiony został w latach na gruncie ofiarowanym przez rodzinę Sanguszków dla księży ze Zgromadzenia Misjonarzy św. Wincentego a Paulo, sprowadzonych do Tarnowa w 1903 roku przez biskupa Leona Wałęgę. Głównym projektantem świątyni został polski architekt Jan Sas-Zubrzycki. Kościół reprezentuje styl neogotycki a do jego budowy użyto czerwonej cegły. Charakterystycznym elementem świątyni są dwie wysokie, czworoboczne wieże.
• Skwer z Bimą Starej Synagogi - niegdyś znajdowała się tu Synagoga, która wzniesiona została w 1630 roku dla przybyłych do Tarnowa połowie XV wieku Żydów. W czasie II wojny światowej została ona spalona przez Niemców a potem wysadzona w powietrze i rozebrana. Do czasów obecnych po bożnicy zachował się jedynie ceglany baldachim z wewnętrzną spłaszczoną kopułką, wsparty na czterech okrągłych narożnych kolumnach, połączonych archiwoltami pomiędzy którymi stała kiedyś bima (podwyższone miejsce w centrum synagogi, z którego odczytywana jest Tora oraz księgi prorockie i prowadzone są modlitwy).
• Mauzoleum Generała Józefa Bema - znajduje się na środku stawu w Parku Strzeleckim. Na sześciu smukłych korynckich kolumnach wznosi się sarkofag kryjący prochy Generała, bohatera dwu bratnich narodów - polskiego i węgierskiego. Mauzoleum zaprojektował w 1928 roku krakowski architekt Adolf Szyszko-Bohusz.
• Brama Seklerska (im. Józefa Bema i Sandora Petöfiego) - jest to drewniana brama, która stanowi dar węgierskiej Fundacji Irott Szó i miasta Sepsiszentgyőrgy dla miasta Tarnowa. Wyrażenie Sekler (siculi) oznacza lud, naród i jednocześnie misję strzeżenia granic południowo-wschodnich Królestwa Węgierskiego.
• Dworzec Kolejowy - wybudowany został w latach 1906-1910 w stylu secesyjnym na wzór dworca lwowskiego. W 2010 roku gmach poddany został gruntownej renowacji po której jego wnętrza uzyskały wygląd eleganckich hoteli z epoki. O pietyzmie, z jakim wykonano ten remont może świadczyć fakt, że inwestor sprowadzał płyty na posadzki z Anglii, a kostkę brukową z Włoch, aby jak najbardziej nawiązać do materiałów stosowanych za czasów Franciszka Józefa. Obecnie jest to największy dworzec kolejowy w Polsce na wschód od Krakowa.
• Ruiny Zamku Tarnowskich - znajdują się na południowo-wschodnich rubieżach na zboczu Góry Świętego Marcina. Warownia wzniesiona została w latach 1328-1331 z polecenia ówczesnego kasztelana i wojewody krakowskiego Spycimira Leliwity. W latach 1519-1527 hetman Jan Amor Tarnowski przebudował zamek w duchu renesansu i otoczył go murowano-ziemnymi fortyfikacjami bastejowymi. Kolejna przebudowa miała miejsce na początku XVII stulecia. Wtedy to m.in. od północnego wschodu dobudowano krótkie dwudzielne skrzydło. Wiek później zaniedbana i zrujnowana warownia została opuszczona. W 1747 roku książę Janusz Aleksander Sanguszko zezwolił tarnowskim bernardynkom na pozyskiwanie z ruin zamku materiału na budowę kościoła Podwyższenia Krzyża Świętego. Do czasów obecnych z tej niegdyś imponującej warowni zachowały się jedynie fragmenty murów.

Muzea w Tarnowie

• Muzeum Etnograficzne - mieści się w XVIII-wiecznym parterowym dworze w centrum miasta przy ulicy Krakowskiej 10 i prezentuje ekspozycje przybliżające historię i kulturę Romów. Oprócz zdjęć, obrazów, przedmiotów czy instrumentów muzycznych obejrzeć można tu także plenerową wystawę z oryginalnymi wozami taborowymi, w których Romowie podróżowali i mieszkali. Placówka regularnie organizuje także wystawy czasowe.
• Muzeum Diecezjalne (MDT) - mieści się w zabytkowych kamieniczkach przy Placu Katedralnym 6 i prezentuje zabytki polskiej sztuki sakralnej. Na cały kompleks muzealny składają się: dawna Akademiola, Dom Mikołajowski, Dom Mansjonariuszy oraz Scholasteria. Jest to najstarsze muzeum diecezjalne w Polsce, które założone zostało 25 października 1888 roku przez ówczesnego rektora tarnowskiego seminarium duchownego ks. Józefa Bąbę. W muzeum obejrzeć można m.in. zabytki sztuki cechowej (w tym gotycką rzeźbę i malarstwo z terenu Małopolski), dawne tkaniny kościelne (ornaty, kapy itp.), kolekcję malarstwa ludowego na szkle oraz liczne dzieła sztuki z przełomu XIX i XX wieku (obrazy, porcelanę czy zegarki). Jednym z najcenniejszych eksponatów jest oryginał ołtarza pochodzący z wpisanego na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO kościółka w Lipnicy Murowanej.
• Galeria Sztuki Dawnej - mieści się w gmachu ratusza miejskiego i prezentuje bogatą kolekcję sztuki ze zbiorów książąt Sanguszków. Obejrzeć tu można m.in. Galerię Portretu Staropolskiegi, bogatą kolekcję sztuki (fajanse z Delft czy porcelanę z Miśni), polskie szable z XVIII i XIX wieku, dawne uzbrojenie ochronne ciężkozbrojnej jazdy polskiej, dawną broń orientalną (turecką i perską) czy unikatowa kopię husarską, o długości prawie pięciu metrów.
• Muzeum Historii Tarnowa i Regionu - mieści się w dwóch renesansowych kamienicach zlokalizowanych przy północnej pierzei tarnowskiego rynku i prezentuje ekspozycje przybliżające historię miasta oraz regionu. Gospodarzem i przewodnikiem po dziejach Tarnowa jest kataryniarz, wygrywający na swym instrumencie dawno niesłyszaną melodię. Obejrzeć tu można m.in. średniowieczne miecze, wnętrze dawnej gospody cechowej oraz stare dokumenty pergaminowe.
• Dom Pamięci St. Westwalewicza - znajduje się przy ulicy Małeckiego 14 i prezentuję kolekcję obrazów i grafiki autorstwa Stanisława Westwalewicza jednego z najznakomitszych tarnowskich malarzy. Ponadto obejrzeć tu można także m.in. dawny sprzęt i przyrządy malarskie, dokumenty oraz mundur z okresu służby wojskowej w II Korpusie gen. W. Andersa.
• Izba Pamięci Narodowej - mieści się na terenie Zespołu Szkół Mechaniczno-Elektrycznych przy ulicy Szujskiego 13 i prezentuje liczne dokumenty, przedmioty oraz pamiątki związane z walką i martyrologią podczas II wojny światowej. Obejrzeć tu można m.in. kolekcję broni, dawne wyposażenie wojskowe, znaczki pocztowe czy stare pieczęcie.
• Pasaż Odkryć - mieście się w jednej z kamienic przy rynku i prezentuje ekspozycje dotyczące najważniejszych odkryć i wynalazków w nauce i technice. Uwaga odwiedzających skierowana jest na wybitnych naukowców związanych także z Tarnowem.
• Tarnowska Kolekcja Pojazdów Konnych - znajduje się przy ulicy Klikowskiej 304 i prezentuje kolekcję 17 zabytkowych XIX-wiecznych powozów konnych. Obejrzeć tu można m.in. karetę coupe, bryczkę milord, bryczkę kawalerską, wolant paryski, kolebę, sanie vis a vis czy sanie muszelkowe.

Józef Bem

W 1794 roku w Tarnowie urodził się przyszły polski generał, strateg, pisarz oraz inżynier wojskowy Józef Bem (1794-1850). Brał on udział w powstaniu listopadowym (1830-1831) jako dowódca artylerii czynnej Wojska Polskiego. Wtedy to został odznaczony Złotym Krzyżem Orderu Virtuti Militari i awansowany do stopnia generała brygady. Po upadku powstania udał się na emigrację do Niemiec, a później do Francji dołączając do grona tzw. Wielkiej Emigracji. W 1848 roku udał się do Austrii gdzie nieformalnie dowodził obroną rewolucyjnego Wiednia. W czasie walk o Wiedeń Bem został ugodzony w pierś odłamkiem kartacza, który usunięto mu dopiero po przekroczeniu granicy w węgierskiej wiosce Senic. W czasie pobytu na Węgrzech przyłączył się do powstania węgierskiego (1848-1849) dowodząc wojskami węgierskimi w Siedmiogrodzie i Banacie. Wkrótce walki rozszerzyły się także na Bukowinę oraz na Wołoszczyznę, znajdujące się na terenie kilku obecnych państw: Węgrzech, Słowacji, Serbii oraz Rumunii. Pod jego rozkazami walczył m.in. czołowy poeta węgierskiego romantyzmu Sándor Petőfi, który został adiutantem generała. Wtedy to Ben zyskał sobie sławę bohatera dwóch narodów. Następnie szukał możliwości walki z carską Rosją w Turcji, gdzie jaki wysoki rangą oficer musiał przyjąć islam. W uznaniu zasług osmańska Porta mianowała go generałem tureckiej armii. Bem zmarł 10 grudnia 1850 w Aleppo po tym jak zachorował na malarię azjatycką. Zmiana wyznania stała się przeszkodą złożenia jego prochów, sprowadzonych do Polski w 1929 roku na katolickim cmentarzu. Dlatego zdecydowano się na zbudowanie mauzoleum ze specjalną urną, którą ustawiono w tzw. Ogrodzie Strzeleckim na środku parkowego stawu.

Ciekawostki

• Według kronikarza Jana Długosza nazwa Tarnów pochodzi od krzewów tarniny (ciernistego krzewu), porastającego niegdyś gęsto okoliczne wzgórza. W innych zapiskach historycznych przeczytać można, że nazwa miasta nadana została na cześć rycerza Tarna, który założył tu osadę;
• W Tarnowie panuje specyficzny mikroklimat przez co miasto uchodzi za polski "Biegun Ciepła". Średnia roczna temperatura jest tu najwyższa w kraju i wynosi 8,8 °C, a okres wegetacyjny trwa od 210 d0 230 dni;
• W Busku pod Tarnowem urodził się znany polski generał, strateg, pisarz i inżynier wojskowy Józef Bem (1794-1850);
• Dla Tarnowa szczególne znaczenie ma liczba 72. Tyle arów zajmuje powierzchnia rynku, 72 km2 to obecna powierzchnia Tarnowa, a 72 metry mierzy wieża tarnowskiej Bazyliki Katedralnej;
• Szacuje się, że w Tarnowie mieszka około 200 rodzin romskich.

Multimedia