Lewocza to zabytkowe miasto we wschodniej Słowacji, położone w samym sercu Spisza u podnóża Gór Lewockich, nad rzeką Levočsky potok. Jego początki sięgają XI stulecia, kiedy to przy drodze do Nowej Wsi Spiskiej znajdował się otoczony niewielką osadą romański kościół św. Mikołaja. Ponadto archeolodzy odnaleźli tu także drugą osadę, która ulokowana były przy obecnej bramie Koszyckiej. Obie wioski zostały zniszczone w XIII w czasie jednego z najazdów Tatarskich. W zapiskach historycznych Lewocza, pojawia się dopiero w dokumentach pochodzących z pierwszej połowy XIII wieku. Wtedy to założona została zupełnie nowa wioska przez przybyłych w okoliczne rejony niemieckich osadników. W 1271 roku na krótki okres czasu Lewocza stała się głównym ośrodkiem Związku Sasów Spiskich (niemieckich osadników pochodzących głównie z Saksonii). W pierwszej połowie XIV wieku Lewocza otrzymała status wolnego miasta królewskiego, a co za tym idzie liczne przywileje oraz ulgi (działało tu wtedy przeszło 30 cechów rzemieślniczych). Dodatkowo korzystne położenie na trasie ważnego szlaku handlowego (Via Magna) wiodącego z Węgier przez Spisz do Krakowa spowodowało, że na przełomie XV i XVI wieku miasto stało się jednym z ważniejszych ośrodków handlowych regionu. Za panowania Habsburgów ewangelicka dotąd Lewocza została poddana prawie całkowitej rekatolicyzacji. Kres świetności miasta nastąpił dopiero w XIX wieku, kiedy to przestało być nadgranicznym ośrodkiem monarchii habsburskiej. Zastopowanie rozwoju paradoksalnie pozwoliło na zachowanie do czasów obecnych w stanie praktycznie nienaruszonym średniowiecznego układu urbanistycznego miasta wraz z otaczającym je pierścieniem murów obronnych.
Zwiedzanie
Obfitująca w liczne zabytki Lewocza to jedno z ładniejszych miast wschodniej Słowacji. W miasteczku znajduje się wytyczone na planie nieregularnego owalu niezwykle malownicze stare miasto z otaczającymi je murami obronnym z sześcioma basztami i trzema bramami (Koszycką, Menhardską i Polską). Ich całkowita długość wynosi obecnie przeszło 2,5 km. Serce miasta stanowi prostokątny Plac Mistrza Pawła (Námestie Majstra Pavla) w którego centralnym punkcie znajduje się Kościół św. Jakuba oraz sąsiadujący z nim budynek ratusza miejskiego. Wokół placu rozlokowanych blisko 60 zabytkowych domów, należących niegdyś do bogatych kupców. Pośród nich wyróżnia się usytuowana we wschodniej pierzei rynku Kamienica Turzonów (Turzov dom). Wzniesiona została na przełomie XV i XVI wieku na polecenie członków możnej węgierskiej rodziny Turzonów (spiskich kupców i przemysłowców). Budowla ozdobiona jest herbami Turzonów, Hilarego Csákyego i jego małżonki, Spiskiej Żupy oraz miasta Lewoczy a jej szczyt zwieńczony jest okazałą renesansową attyką. Obecnie w budynku ma swoją siedzibę Archiwum Okręgowe. Na północ od centrum, poza murami miejskimi znajduje się znajduje się sanktuarium maryjne Mariánska hora z Bazyliką Nawiedzenia Najświętszej Marii (Bazilika Navštívenia Panny Márie). Jego początki sięgają połowy XIII wieku, kiedy to wzniesiono tu została pierwsza kaplica. W późniejszym czasie w jej miejscu wzniesiono kościół, który w kolejnych wiekach był kilkukrotnie przebudowywany. Dziś miejsce to stanowi jeden z popularniejszych celów pielgrzymek słowackich katolików. Latem 1995 roku mszę celebrował tu (przy udziale przeszło 600 tysięcy wiernych) papieżJan Paweł II. W 2009 roku zabytkowe centrum Lewoczy zostało wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.
Kościół św. Jakuba
Jednym z najcenniejszych zabytków Lewoczy jest usytuowany w samym sercu starego miasta okazały trójnanwoy Kościół Świętego Jakuba (Chrám svätého Jakuba). Jego budowa rozpoczęta została w XIII wieku w czasach panowania króla węgierskiego Karola Roberta (1307-1342) i ciągnęła się aż do 1370 roku. Powstała wówczas monumentalna świątynia, która obecnie obok katedry św. Elżbiety w Koszycach jest drugą co do wielkości gotycką świątynią na Słowacji. Wewnątrz kościoła znajduje się osiemnaście gotyckich i renesansowych ołtarzy, z których za najbardziej unikatowy i wartościowy uchodzi wykonany przez samego Mistrza Pawła ołtarz główny św. Jabuba Apostoła. Ma on przeszło 18 metrów wysokości i uznawany jest za największy gotycki ołtarz na świecie.
Ratusz
Lewocki ratusz znajduje się w centralnej części wydłużonego lewockiego rynku, pomiędzy kościołem św. Jakuba (od północnego wschodu) a kościołem ewangelickim (od południowego zachodu). Wzniesiono go w drugiej połowie XV stulecia, w miejscu starszego budynku rajców miejskich, który został strawiony przez pożar jaki nawiedził miasto w 1550 roku. Budowla reprezentuje styl renesansowy a jej charakterystycznym elementem są okazałe arkady na parterze i piętrze. Od strony północno-wschodniej do ratusza przylega wybudowana w latach 1656-1661 renesansowa wieża. Niegdyś pełniła ona funkcję dzwonnicy. Obecnie w murach budynku ma swoją siedzibę Muzeum Spiskie, prezentujące dzieje miasta na tle burzliwej historii regionu.
Pozostałe Zabytki Lewoczy
- Kościół ewangelicki - znajduje się w południowej, części Placu Mistrza Pawła w miejscu dawniejszych mięsnych jatek. Świątynia wybudowana została w latach 1825-1837 według projektu architekta Antona Povolnego. Budowla powstała w miejscu starego drewnianego kościoła należącego do lewockich protestantów. Kościół wzniesiony został na planie krzyża greckiego i zwieńczony jest wielką kopułą na ośmiobocznym bębnie. We wnętrzu uwagę przykuwa monumentalny ołtarz główny z obrazem Chrystusa kroczącego po falach, pędzla G. H. Richtera, będący kopią dzieła znanego lewockiego malarza Jozefa Csauczika.
- Stary kościół minorytów - (nazywany także często gimnazjalnym) znajduje się na zachodnim krańcu miasta (przy ul. Klasztorskiej) i przylega do dawnych miejskich murów obronnych, a dokładniej - do wznoszącej się w ich ciągu Bramy Polskiej. Świątynia wzniesiona została w pierwszej połowie XIV wieku a swój obecny kształt uzyskała w czasie ostatniej większej przebudowy jaka przeprowadzona została pod konie XVII stulecia. We wnętrzu warto zwrócić uwagę na główny ołtarz z XV-wieczną gotycką rzeźbą Madonny i z barokowymi figurami węgierskich królów i jezuickich świętych.
- Nowy kościół i klasztor minorytów - znajduje się w północno-wschodniej części miasta (przy ul. Koszyckiej)i przylega do dawnych miejskich murów obronnych, a dokładniej - do wznoszącej się w ich ciągu Bramy Koszyckiej. Cały kompleks wzniesiony został w 1748-1755 w miejscu starego XI-wiecznego kościoła. Jego serce stanowi okazały kościół św. Ducha
- Mały Dom Żupny (Malý župný dom) - znajduje się w północnej pierzei Placu Mistrza Pawła przy ulicy Námestie Majstra Pavla 60. Budowla wzniesiona została w XVI wieku i reprezentuje styl renesansowy.
- Wielki Dom Żupny (Veľký župný dom) - znajduje się północnej pierzei Placu Mistrza Pawła przy ulicy Námestie Majstra Pavla 59. Budynek wzniesiony został w latach 1806-1826 według projektu węgierskiego architekta Antona Povolnego. Gmach reprezentuje styl klasycystyczny i niegdyś uznawany był za jeden z najładniejszych budynków administracyjnych dawnych Węgier.
Mistrz Paweł z Lewoczy
Pisząc o Lewoczy nie sposób nie wspomnieć Mistrza Pawła, który w znaczący sposób zapisał się na kartach historii. Jest on uznawany za jednego z najgenialniejszych twórców późnego gotyku w Europie. Mistrz Paweł jest postacią sławną, acz tajemniczą, bo do dziś nie wiadomo skąd pochodził. Przypuszcza się, że mógł być Niemcem, Włochem, Francuzem, a nawet Polakiem. Być może urodził się w samej Lewoczy, po czym opuścił miasteczko na wiele lat, by wyuczyć się rzeźbiarskiego fachu, w którymś ze słynnych europejskich ośrodków. Wiadomo, że około 1500 roku osiedlił się w Lewoczy, gdzie szybko zyskał wielkie uznanie. Poza rzeźbą zajmował się m.in. produkcją wina, był także rajcą miejskim i członkiem liczącego się bractwa. Utrzymywał bliskie kontakty z Witem Stwoszem, a może i był jego uczniem. Prawdopodobnie należał do krakowskiego cechu malarzy, rzeźbiarzy i szklarzy lub norymberskiej szkoły rzeźbiarskiej, a do Lewoczy mogła sprowadzić go znana rodzina Turzonów, która działała na Spiszu i w Krakowie. Mistrz Paweł zdobył sławę dopiero po śmierci. Zaczęto o nim wspominać dopiero około 1870, gdy poszukiwano twórcy ołtarza w Lewoczy. Jego najbardziej znane dzieła to m.in: ołtarz w kościele św. Jakuba w Lewoczy, ołtarz św. Barbary w Bańskiej Bystrzycy oraz ołtarz św. Jerzego w Spiskiej Sobocie.
Ciekawostki
- W Lewoczy powstała pieśń zatytułowana "Nad Tatrou sa blýska', która została później przyjęta jako hymn państwowy Słowacji.
