Opatów to miasto w południowo-wschodniej Polsce, położone na Wyżynie Sandomierskiej (nazywanej także często Wyżyną Opatowską) nad rzeką Opatówką (lewy dopływ Wisły). Jego początki sięgają przełomu X i XI wieku, kiedy to na okolicznym wzgórzu (obecnie okolice klasztoru Bernardynów) znajdowała się osada zwana Żmigród. Miała ona kształt cypla o podłożu lessowym, o powierzchni 1 hektara i zbudowana była na wysokim brzegu rzeki Opatówki noszącej dawniej nazwę Łukawy. Po podziale państwa przez Bolesława Krzywoustego w 1138 roku Opatów został włączony do Dzielnicy Sandomierskiej, stając się własnością książęcą. Wtedy to nastąpił pierwszy okres rozkwitu podczas którego miasto wzbogaciło się i znacznie rozrosło. W 1237 roku Opatów wraz z kilkunastoma okolicznymi wsiami przeszedł na własność biskupów lubuskich. Wtedy też rozpoczęta została budowa monumentalnej kolegiaty. W 1282 roku Opatów uzyskał miejski przywilej lokacyjny na prawie magdeburskim. Tragiczny okres w dziejach miasta miał miejsce na początku XVI wieku, kiedy to Opatów został najechany i doszczętnie zniszczony przez Tatarów. To skłoniło biskupów lubuskich do sprzedania miasta w 1514 roku możnowładcy i kasztelanowi Krzysztofowi Szydłowieckiemu (1466-1532), który je odbudował i ufortyfikował murami miejskimi z czterema bramami (Krakowską, Sandomierską, Lubelską i Warszawską). Wtedy też wybudowano ratusz, wodociągi miejskie oraz łaźnie. Po śmierci Szydłowieckiego miasto kilkukrotnie przechodziło z rąk do rąk. Władali nim kolejno Radziwiłowie, Potoccy i Lubomirscy. W okresie powstania styczniowego w Opatowie stoczona została bitwa pomiędzy oddziałami II korpusu generała Józefa Hauke-Bosaka a Rosjanami. Bitwa opatowska przeszła do historii jako największa, a zarazem ostatnia bitwa powstańcza. Do II wojny światowej Opatów zamieszkiwany był przez wielu żydów w tym i słynnych rabinów i cadyków. W czasie wojny zostali oni straceni w miejscowym getcie bądź wywiezieni do obozu koncentracyjnego w Treblince. Dziś Opatów to niewielki ośrodek rolniczo-turystyczny w którym zachowało się kila ciekawych zabytkowych budowli.
Zwiedzanie
Do czasów obecnych w Opatowie zachowało się średniowieczne rozplanowanie miasta. Domy rozmieszczone są w miarę równolegle do pierzei rynkowych i ulic. Serce miasta stanowi podłużny rynek (Plac Obrońców Pokoju) w którego centralnym punkcie znajduje się Pomnik majora Ludwika Zwierzdowskiego herbu Topór. Był on jednym z dowódców powstania styczniowego. Mianowano go naczelnikiem wojennym województwa sandomierskiego i dowódcą dywizji krakowskiej II korpusu. Stoczył bitwę opatowską 21 lutego 1864 roku w czasie której został ranny i pojmany. Następnego dnia stracono go na rynku w Opatowie. Jego ciało pochowane zostało przez władze rosyjskie. Jednak nocą zostało potajemnie wykradzione, a następnie złożone na cmentarzu miejskim (dokładne miejsce pochówku nie jest znane). Jedną z pierzei placu zamyka okazały gmach ratusza miejskiego. Jego charakterystycznym elementem są czteroprzęsłowe podcienia arkadowo-filarowe. Pod rynkiem oraz kamienicami ciągnie się podziemna trasa turystyczna na którą składają się połączone ze sobą dawne piwnice oraz składy miejskie. Wejście i wyjście odbywa się w tym samym punkcie - przy Plac Obrońców Pokoju 18. Zwiedzanie odbywa się w grupach, prowadzonych przez przewodnika. Kierując się z placu na północny-zachód dojdziemy do najważniejszego zabytku Opatowa jakim jest monumentalna Kolegiata św. Marcina. Poświęcona jest ona żyjącemu w IV wieku n.e. biskupowi Tours. Święty Marcin jest patronem Francji, królewskiego rodu Merowingów, diecezji Eisenstadt, mogunckiej (Mainz), rotterburskiej oraz Amiens. Jest również patronem dzieci, hotelarzy, jeźdźców, kawalerii, kapeluszników, kowali, garbarzy, krawców, młynarzy, tkaczy, podróżników, więźniów, właścicieli winnic, żebraków i żołnierzy.
Kolegiata św. Marcina
Kolegiata św. Marcina z Tours to jeden z najcenniejszych zabytków Opatowa. Świątynia wzniesiona została w pierwszej połowie XIII wieku dla sprowadzonych tu z Jerozolimy templariuszy (Zakon Ubogich Rycerzy Chrystusa i Świątyni Salomona). Niestety do czasów obecnych nie zachował się żaden dokument poświadczający czas rozpoczęcia czy zakończenia budowy kolegiaty. Przypuszcza się, że jej fundatorem był książę sandomierski Henryk Sandomierski (1130-1166), którego najbardziej znanym czynem był wyjazd wraz z rycerzami polskimi w 1154 do Ziemi Świętej, gdzie zapragnął bronić Jerozolimy przed Saracenami. Kolegiata reprezentuje styl romański ale budowla zawiera także wiele elementów gotyku oraz późniejsze renesansowe i barokowe szczegóły. Jest to trójnawowa bazylika z transeptem, prosto zamkniętym prezbiterium oraz apsydialnymi kaplicami bliźnimi na ramionach transeptu. W jej wnętrzu znajduje się w wiele unikatowych zabytków, np. odlany z brązu Lament Opatowski, przedstawiający rozpacz 41 mieszkańców Opatowa po śmierci kanclerza wielkiego koronnego Krzysztofa Szydłowieckiego. Na ścianach kolegiaty, znajdują się malowidła przedstawiające sceny słynnych bitew m.in. odsiecz wiedeńską, Psie Pole i Grunwald. Niezwykle cenne są również XVIII wieczne ławki, stalle i organy.
Brama Warszawska
Jest to jedna z bram miejskich, która niegdyś stanowiła część obwarowań miejskich. Wzniesiona została w latach 1520-1530 z fundacji ówczesnego właściciela Opatowa, Kanclerza Wielkiego Koronnego Krzysztofa Szydłowieckiego. Budowla powstała na planie kwadratu i obecnie posiada jedną kondygnację (pierwotnie była wyższa) z drewnianym stropem. Bramę wieńczy, stylizowana na renesansową, zrekonstruowana attyka, a w ścianach znajduąj się otwory dawnych strzelnic. Nad arkadową bramą wjazdową widnieje dobrze zachowany herb rodziny Szydłowieckich - Odrowąż - podtrzymywany przez smoka. Nieco wyżej znajduje się obraz Matki Bożej, zawieszony przez księdza Szymona Pióro w 1922 roku, w rocznicę Bitwy Warszawskiej ("Cudu nad Wisłą").
Pozostałe Zabytki Opatowa
- Klasztor Bernardynów - jest to zabytkowy kompleks sakralny, którego początki sięgają drugiej połowy XV wieku. Wtedy to ówczesny właściciel Opatowa biskup lubuski Fryderyk II Sesselmann ofiarował zakonowi bernardynów położony na przedmieściach (na terenie dawnego grodu Żmigród) XII-wieczny murowany Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Jeszcze w tym samym wieku przebudowali kościół w stylu gotyckim a także wznieśli pierwsze zabudowania klasztorne. Całość zaś otoczona została pierścieniem murów obronnych ze strzelnicami. Swój obecny barokowy kształt świątynia uzyskała w czasie ostatniej większej przebudowy jaka przeprowadzona została w latach 1749-1765. We wnętrzu kościoła warto zwrócić uwagę na XVIII-wieczny rokokowy ołtarz główny z obrazami Wniebowzięcia i Matki Boskiej z Dzieciątkiem (w sukience) oraz rzeźby św. Piotra z Alkantary i św. Bonawentury wykonane przez lwowskiego snycerza Macieja Polejowskiego (1734-1794).
- Podziemia Opatowskie - jest to system połączonych ze sobą dawnych piwnic oraz składów miejskich. Ich początki sięgają XIII wieku, a najstarsze detale widoczne na trasie, pochodzą z XV stulecia. Trasa zwiedzana liczy około 500 metrów i biegnie na trzech kondygnacjach pod opatowskim rynkiem. Na trasie znajduje się kilkanaście komór (m.in. Żmigród, Mała Lessowa, Górnicza, Strzelnica, Partyzancka, Kupcowej, Składowa Lessowa, Przechowalnia, Kupiecka i Geologiczna). Podczas zwiedzania zobaczyć można także ekspozycję, związaną z miastem oraz Ziemią Opatowską. Wejście do podziemi znajduje się przy Placu Obrońców Pokoju 18.
- Ratusz - wzniesiony został na przełomie XVI i XVII wieku z fundacji kanclerza Krzysztofa Szydłowieckiego. Początkowo budowla wykorzystywana była przez kanclerza, który mieszkał ty podczas pobytów w Opatowie. W późniejszym czasie budynek zaadoptowano na koszary oraz cerkiew parafialną pod wezwaniem Opieki Matki Bożej. W dwudziestoleciu międzywojennym w murach gmachu znajdowała się siedziba starostwa oraz sejmiku powiatowego. W czasie II wojny światowej budynek został doszczętnie zniszczony. Po wojnie, odbudowany stał się siedzibą władz miejskich. Ratusz wzniesiony został na planie prostokąta i posiada dwie kondygnacje oraz oszkarpowane naroża. W przyziemiu od strony rynku uwagę przykuwają charakterystyczne czteroprzęsłowe podcienia arkadowo-filarowe, o sklepieniu kolebkowo-krzyżowym.
Ciekawostki
- Opatów był pierwszym miastem w województwie sandomierskim w którym osiedlili się Żydzi;
- W latach 1778-1915 w Opatowie istniały dwie cerkwie, a także funkcjonowała jednoklasowa szkoła koedukacyjna dla dzieci prawosławnych;
- W Opatowie przez jakiś czas mieszkał znany polski pisarz, nowelista i dramaturg Witold Gombrowicz (1904-1969).
