Sandomierz to zabytkowe miasto w południowo-wschodniej Polsce, położone na siedmiu wzgórzach nad rzeką Wisłą. Jest to jedno najstarszych, najpiękniejszych i najważniejszych historycznie miast Polski, którego początki sięgają X wieku. Wtedy to znajdowała się tu niewielka osada, która wiek później została przekształcona w dwór książęcy. Korzystne położenie na skrzyżowaniu ważnych szlaków handlowych spowodowało, że miasto bardzo szybko stało się ważnym ośrodkiem handlowym w regionie. W okresie średniowiecza, obok Krakowa i Wrocławia, Sandomierz wymieniony został w kronice Galla Anonima jako jedna z trzech głównych siedzib Królestwa Polskiego. Tu przebywali królowie, książęta oraz wiele innych ważnych osobistości, które pozostawiły po sobie liczne pamiątki. W okresie rozbicia dzielnicowego miasto stanowiło stolicę Księstwa Sandomierskiego. W XIII wieku Sandomierz był często nękany najazdami Tatarów. Ostatecznie w 1259 roku w czasach rządów Piotra z Krępy, miasto zostało zajęte i doszczętnie zniszczone podczas jednego z najazdów. Ponowna lokacja miała miejsce w 1286 roku i nadana została przez Leszka Czarnego. Największy okres rozkwitu Sandomierza przypadł na przełom XV-XVII wieku. Wtedy to korzystne położenie na trasie ważnej drogi wiślanej powiązanej z handlem zbożem umożliwiło miastu szybkie wzbogacenie się. W owym czasie w Sandomierzu często przebywały takie osobistości jak m.in. cesarzowa Barbara Cylejska (wdowa po cesarzu Zygmuncie Luksemburczyku) czy sam król Zygmunt II August (1520-1572). Okres prosperity przerwany został w 1655 roku, kiedy to podczas potopu szwedzkiego Sandomierz został dotkliwie zniszczony. W okresie zaborów Sandomierz stanowił pograniczne miasto pomiędzy Królestwem Polskim, a Galicją. Wtedy też utracił swoje znaczenie administracyjne, a także gospodarcze. Kolejne zniszczenia przyniosła I wojna światowa w czasie której zniszczona została znaczna część zabudowy. Mimo to do czasów obecnych w Sandomierzu zachował się średniowieczny układ urbanistyczny oraz wiele zabytkowych budowli.
Zwiedzanie
Najstarsza cześć Sandomierza położona jest na lewym brzegu Wisły na malowniczej skarpie. Spacer po mieście najlepiej zacząć od stanowiącej pozostałość po dawnych obwarowaniach miejskich Bramy Opatowskiej. Niegdyś prowadziła przez nią najważniejsza droga do miasta. Dziś na szczycie bramy znajduje się taras widokowy z którego rozpościera się przepiękny widok na miasto oraz okolicę. Kierując się od bramy ulicą Opatowską na południe dojedziemy do usytuowanego na zboczu wzgórza niezwykle malowniczego Rynku. Stanowi on cześć układu urbanistycznego ukształtowanego ostatecznie w II połowie XIV wieku po najeździe Litwinów, który zachował się w niezmienionej formie do dziś. To właśnie tutaj znajdowało się centrum życia społecznego, gospodarczego i kulturalnego miasta. Na Rynku organizowano jarmarki, manifestacje patriotyczne czy ceremonie religijne. W jego centralnym punkcie wznosi się okazały gotycko-renesansowy budynek Ratusza Miejskiego, który uchodzi za jeden najładniejszych w Polsce. W jego sąsiedztwie znajduje się ustawiona w 1776 roku kolumna z posągiem Matki Boskiej Niepokalanej oraz usytuowana na niewielkim podwyższeniu nakryta drewnianych daszkiem głęboka studnia. Po drugiej stronie zaś, w 2004 roku ustawiono rzeźbę dużej kotwicy z przymocowanym do niej pionowo łańcuchem. Pierzeje wokół Rynku zabudowane są zabytkowymi domami z których na uwagę zasługuje pochodząca z przełomu XVI i XVII okazała renesansowa Kamienica Oleśnickich. Pierwotnie stanowiła własność Jerzego Kojszora, z pochodzenia Greka. Obecnie zaś, w jej murach ma swoją siedzibę Urząd Pocztowy. Na tyłach kamienicy znajduje się wejście do słynnej Podziemnej Trasy Turystycznej. Ma ona blisko 500 metrów długości i powstała ona przez połączenie dawnych kilkukondygnacyjnych piwnic kupieckich piwnic (różnica poziomów dochodzi nawet do 12 metrów). Kierując się z Runku w stronę Wisły ulicą Mariacką dojedziemy Katedry i dalej do Zamku Królewskiego. Obecnie w jego murach ma swoją siedzibę Muzeum Okręgowe.
Bazylika Katedralna Narodzenia Najświętszej Maryi Panny
Początki katedry w Sandomierzu sięgają połowy XII wieku, kiedy to z polecenia księcia Bolesława III Krzywoustego (1086-1138) wzniesiona została tu pierwsza romańska świątynia. W 1191 roku Kazimierz Sprawiedliwy nadał kościołowi prawa kolegiaty a jej pierwszym prepozytem został słynny polski kronikarz Wincenty Kadłubek (1150-1223). Około 1360 roku stara i zniszczona świątynia została zastąpiona nowym gotyckim kościołem. W 1478 roku w świątyni odbył się chrzest królewny polskiej Barbary Jagiellonki w obecności króla Kazimierza IV Jagiellończyka i królowej Elżbiety Rakuszanki. W kolejnych wiekach kościół był kilkukrotnie przebudowywany i powiększany. W 1670 roku świątynia zyskała barokową fasadę a wiek później nastąpiła barokizacja wnętrza. W 1818 roku kościół podniesiony został do rangi Katedry, a w 1960 roku do rangi Bazyliki Katedralnej. Świątynia jest gotycką budowlą typu halowego z trójbocznie zamkniętym, wydłużonym prezbiterium. Całość nakryta jest sklepieniami krzyżowo-żebrowymi. Na ścianach prezbiterium zachowały się XV-wieczne freski wykonane przez warsztat ruski mistrza Hayla z Przemyśla. Wnętrze kościoła zdobi wspaniały zespół rokokowych ołtarzy (przy międzynawowych filarach). Są one dziełem mistrza Macieja Polejowskiego ze Lwowa. Na ścianach naw widnieje zespół 16 obrazów, z których 12 tworzy cykl tzw. "Kalendarium", natomiast cztery obrazy pod chórem przedstawiają sceny z historii Sandomierza. Męczeństwo Sandomierzan w 1260 roku, męczeństwo dominikanów w 1260 roku, rytualny mord żydowski oraz wysadzenie zamku przez Szwedów w 1656 roku. Ten ostatni obraz przedstawia legendarny moment, kiedy to porwany podmuchem rycerz Bobola został przerzucony wraz z koniem przez Wisłę, nie doznając żadnego uszczerbku na ciele.
Ratusz
Pierwszy ceglany Ratusz w Sandomierzu wzniesiony został w XIV wieku. Pierwotnie miał on kształt gotyckiej wieży, ale już wiek później został rozbudowany na planie wydłużonego prostokąta. Kolejna przebudowa miała miejsce w XVI wieku według projektu znanego włoskiego architekta Giovanniegp Maria Padovano (1493-1574). Wtedy to budowla uzyskała swój obecny gotycko-renesansowy kształt oraz efektowną wysoką attykę. Wiek później do ratusza dobudowano od strony zachodniej otynkowaną białą wieżę zegarową. Obecnie w Ratuszu znajduje się siedziba władz miejskich oraz Urząd Stanu Cywilnego.
Zamek Królewski
Zamek w Sandomierzu wzniesiony został w pierwszej połowie XIV wieku z polecenia króla Kazimierza Wielkiego (1310-1370). Warownia powstała w miejscu starego grodu drewniano-ziemnego, który istniał tu już prawdopodobnie od X lub XI stulecia. W owym czasie zamek połączony był prawdopodobnie z systemem obwarowań miejskich. Kazimierz Wielki był na zamku w Sandomierzu 18 razy i łącznie spędził tu około 25 miesięcy. Wkrótce potem do zamku dobudowana została narożna wieża (tzw. "kurza noga"). W latach 1520-1560 warownia przekształcona została w renesansową rezydencję według projektu architekta Benedykta z Sandomierza. Powstała wówczas okazała czteroskrzydłowa budowla z wewnętrznym kolumnowym dziedzińcem. W czasie potopu szwedzkiego (1655-1660) zamek został wysadzony w powietrze przez wycofujących się z miasta Szwedów. Zginęło wówczas blisko 500 osób. Według jednej z miejscowych legend wybuch przeżył szlachcic sandomierski Bobola, który siłą eksplozji wyrzucony został wraz z koniem na drugą stronę rzeki. Z całego założenia ocalało jedynie skrzydło zachodnie. Od tego czasu zamek stał się przede wszystkim budynkiem użyteczności publicznej. W okresie zaborów funkcjonował tu sąd oraz więzienie. Obecnie w zamku m swoją siedzibę Muzeum Okręgowe.
Pozostałe Zabytki Sandomierza
- Brama Opatowska - wzniesiona została w II połowie XIV wieku jako część murów obronnych miasta. Wraz z nią powstały trzy inne bramy, które nie przetrwały do czasów obecnych. W XVI stuleciu brama została zwieńczona renesansową attyką ufundowaną przez sandomierskiego lekarza Stanisława Bartolona. Dziś jest to jedyna zachowana brama (spośród czterech), które niegdyś prowadziły do Sandomierza. Na jej szczycie znajduje się taras widokowy z którego rozpościera się przepiękny widok na stare miasto oraz okolicę. W pobliżu bramy znajdują się pozostałości średniowiecznych murów obronnych oraz dawna furta dominikańska zwana obecnie "Uchem Igielnym".
- Kościół św. Jakuba - wzniesiony został w pierwszej połowie XIII wieku dla sprowadzonych do Sandomierza przez biskupa krakowskiego Iwo Odrowąża braci Dominikanów. Wkrótce potem w sąsiedztwie świątyni wybudowane zostały także pierwsze budynki klasztorne. Jeszcze w tym samym wieku kościół został najechany i splądrowany przez mongołów. Wtedy też zabito wszystkich dominikanów-rezydentów konwentu. Dziś o tym tragicznym wydarzeniu przypomina Kaplica Męczenników. Mimo licznych najazdów oraz wojen kościół zachował do czasów obecnych swą pierwotną romańską formę. Kilka razy ocierał się o ruinę, ale dzięki staraniom dominikanów, a później władz Sandomierza, nie podzielił losu innych sandomierskich kościołów. Do wnętrza świątyni prowadzi XIII-wieczny portal, wykonany z ręcznie formowanej cegły, nazywany "Bramą Niebios". W samym wnętrzu warto zwrócić uwagę na XVI-wieczny krucyfiks oraz secesyjne witraże. W południowo-zachodniej części kościoła znajduje się kaplica św. Jacka. Według tradycji, miała być ona celą, w której mieszkał święty podczas pobytu w Sandomierzu. Do kościoła przylegają zachowane skrzydła klasztoru oraz dzwonnica z najstarszym datowanym dzwonem w Polsce o nazwie "Piotr", pochodzącym z 1314 roku.
- Dom Długosza - wzniesiony został w 1476 roku według projektu mistrza Jana z Krakowa. Budowla reprezentuje styl późnogotycki i powstała na kamiennym podmurowaniu z cegły, układanej w wątku, zwanym polskim układem gotyckim i ozdobiono nieregularnymi rombami ułożonymi z zendrówki. W XVI wieku budynek został ozdobiony attyką. We wnętrzu znajduje się obszerna sień, do której prowadzą dwa gotyckie portale. Jeden z nich zdobi tablica erekcyjna z herbem Długosza Wieniawą, opatrzona datą 1476. Obecnie w gruntownie odrestaurowanym budynku ma swoją siedzibę Muzeum Diecezjalne.
- Kościół św. Ducha - znajduje się w pobliżu Bramy Opatowskiej i połączony jest z zabudowaniami dawnego Klasztoru i Szpitala. Świątynia wzniesiona została pod koniec XIII wieku z fundacji krakowskiego kasztelana Żegoty z Wielogłów herbu "Topór". Wtedy też otwarto szpital pod tym samym wezwaniem dla konwentu Kanoników Regularnych de Saxia (zwanych też Duchakami od nazwy kościoła św. Ducha). Ich zadaniem było prowadzenie szpitala i przytułku dla najuboższej części społeczności miejskiej. Zabudowania zostały zniszczone podczas najazdu Litewskiego w 1349 roku, w ciągu następnego półwiecza zespół odbudowano. Jakiś czas później do kościoła dobudowano dwie kaplice (Pana Jezusa i klasztorną). W 1757 roku świątynia nawiedzona została przez pożar. Zniszczeniu uległo wówczas praktycznie całe wyposażenie kościoła. Po odbudowie świątynia zyskała obecną klasycystyczną fasadę. We wnętrzu warto zwrócić uwagę na znajdującą się w kaplicy bocznej XVI-wieczną figurę Chrystusa Frasobliwego. W 2009 roku w pobliżu kościoła otwarto pierwsze w Sandomierzu "Okno Życia".
- Collegium Gostomianum - jet to jedna z najstarszych szkół średnich w Polsce, która wzniesiona na początku XVII wieku. Budowla reprezentuje styl późnorenesansowy i posiada w pełni zachowany oryginalny układ przestrzenny, dekorację sklepień oraz eliptyczną klatkę schodową.
- Kościół św. Michała Archanioła - stanowi on część dawnego zespołu klasztoru Benedyktynek, który wzniesiono w latach 1686-92 według projektu Jana Michała Linka. Powstała wówczas barokowa jednonawowa budowla nakryta sklepieniami kolebkowo-krzyżowymi podtrzymywanymi przez zdwojone, jońskie pilastry. We wnętrzu warto zwrócić uwagę na wykonana przez Mateusza Roskwitowicza w XVII wieku ambonę w formie wyrastającego z leżącej postaci św. Benedykta drzewa genealogicznego zakonu benedyktynów. Cały kompleks zajmuje znaczną część Wzgórza Zawichojskiego. Obecnie znajduje się tu siedziba Wyższego Seminarium Duchownego.
Sandomierskie Muzea
- Muzeum Okręgowe - znajduje się w XIV wiecznym Zamku Królewskim przy ulicy Zamkowej 12 i prezentuję historię obiektu, miasta oraz regionu sandomierskiego. Placówka podzielona jest na kilka działów. W dziale archeologicznym obejrzeć można liczne artefakty oraz znaleziska pochodzące badań wykopaliskowych, prowadzonych na stanowiskach w mieście i w regionie sandomierskim. Dział etnograficzny gromadzi przedmioty kultury materialnej, duchowej i społecznej mieszkańców Ziemi Sandomierskiej. W dziale sztuki prezentowane są zbiory w zakresie malarstwa, grafiki i rysunku oraz rzemiosła artystycznego. Jest też dział historyczny który szczyci się m.in. imponującą kolekcją numizmatyczną a także licznymi archiwaliami dokumentującymi historię Sandomierza i Ziemi Sandomierskiej
- Muzeum Diecezjalne - znajduje się w XV wiecznym późnogotyckim budynku księży mansjonarzy (przy ulicy Jana Długosza 9) ufundowanym przez Jana Długosza i prezentuje zbiory artefaktów sakralnych oraz sztukę polską. Obejrzeć można tu m.in. stare instrumenty muzyczne, liczne sandomiriana oraz gotycko-renesansowy obraz Lucasa Cranacha starszego "Madonna z Dzieciątkiem i święta Katarzyna Aleksandryjska" czy rękawiczki św. Jadwigi, królowej Polski.
- Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego - znajduje się w kamienicy przy ulicy Rynek 9 i stanowi oddział Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego w Warszawie. Placówka prezentuje liczne pamiątki po polskim ruchu ludowym w postaci sztandarów, dokumentów, fotografii czy prasy ludowej. Ekspozycja obejmuje również malarstwo profesjonalne i nieprofesjonalne.
Ciekawostki
- W Sandomierzu ma swój początek wiodąca do Krakowa - Małopolska Droga św. Jakuba;
- Od 2007 roku Sandomierz stanowi Światową Stolicą Krzemienia Pasiastego;
- Na starym mieście w Sandomierzu kręcony był popularny serial telewizyjny Ojciec Mateusz. Film ten stanowi odpowiednik włoskiego serialu Don Matteo.
