Rzeszów

Rzeszów to miasto w południowo-wschodniej Polsce, położone na Podgórzu Rzeszowskim nad rzekąWisłok (lewy dopływ Sanu). Jego początki sięgają połowy XIV wieku, kiedy to król Kazimierz Wielki przyłączył je do Polski wraz z całą Rusią Halicko-Włodzimierską i nadał małej wtedy osadzie prawa miejskie. Liczne przywileje i ulgi oraz korzystne położenie na przecięciu się ważnych szlaków handlowych spowodowało, że Rzeszów bardzo szybko stał się ważnym ośrodkiem administracyjnym w regionie. Swój największy okres świetności miasto przeżywało na przełomie XVI i XVII wieku. Wtedy przeprowadzona została znaczna jego rozbudowa a także wybudowano nowe fortyfikacje i wały obronne. W 1591 roku w mieście wzniesiony nowy budynek ratusza miejskiego a niespełna dziesięć lat później rozpoczęto budowę zamku. W 1638 roku Rzeszów na blisko dwa kolejne stulecia dostał się pod panowaniem rodziny Lubomirskich. W 1658 roku hetman polny koronny Jerzy Sebastian Lubomirski założył w mieście słynne Kolegium Pijarów, które było jedną z nielicznych wówczas w kraju szkół średnich. Pod koniec XVII wieku miasto zostało nawiedzone przez pożar co zapoczątkowało jego powolną stagnację. W sierpniu 1769 roku pod Rzeszowem, w rejonie dzielnicy Pobitno doszło do bitwy między konfederatami barskimi a wojskami rosyjskimi. Po bitwie ciała zabitych pochowano, a nad mogiłą Polaków usypano kopiec. Upadek Rzeszowa przypieczętowało zajęcie go przez wojska austriackie w czasie rozbiorów. Pod panowaniem Habsburgów miasto pozostawało przez blisko 150 kolejnych lat. W 1845 roku Rzeszów stał się wolnym miastem co wraz z uzyskaniem przez Galicję swobód politycznych i gospodarczych przyczyniło się do ponownego rozwoju miasta. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku znaczenia Rzeszowa znacznie wzrosło. Plan, opracowany przez dwóch wybitnych polskich architektów Kazimierza Dziewońskiego i Władysława Śmigielskiego zakładał rozbudowę przestrzenną i ludnościową miasta a także możliwość adaptacji Zamku Lubomirskich na potrzeby administracji wojewódzkiej. W ramach Centralnego Okręgu Przemysłowego, w latach 1937-1939 rozpoczęto budowę zakładów zbrojeniowych. Dynamiczny rozwój miasta przerwała II wojna światowa, w wyniku której miasto uległo częściowemu zniszczeniu. Po wojnie w 1945 roku w Rzeszowie ustanowiono oficjalnie stolicę nowo utworzonego województwa rzeszowskiego. Dziś Rzeszów jest dynamicznie rozwijającym się ośrodkiem miejskim, który zamieszkuje blisko 200 tysięcy ludzi. Miasto jest także stolicą Podkarpacia.

Zwiedzanie

Do czasów obecnych na terenie terenie Rzeszowa zachowało się blisko 400 zabytkowych budowli. Większość z nich zlokalizowana jest w rejonie malowniczego i pięknie odrestaurowanego starego miasta, którego serce stanowi malowniczy rynek, którego dominującą budowlą jest okazały budynek ratusza miejskiego. Wokół rynku znajduje się wiele malowniczych kamienic mieszczańskich, które wzniesione zostały w XVI-XIX wieku. Większość z nich przebudowana została pod koniec XIX lub na początku XX wieku w stylach historyzmu i secesji. Jedną z najstarszych i najbardziej reprezentacyjnych ulic w Rzeszowie jest ulica 3 Maja (dawniej Pańska). Biegnie południkowo od kościoła farnego do zbiegu alei Pod Kasztanami i ulicy Zamkowej. Wraz z alejami Lubomirskich i Pod Kasztanami oraz ulicami Zamkową, Kościuszki i Grunwaldzką stanowiła historyczny trakt handlowy i tranzytowy z północy na południe, a obecnie jest częścią głównego traktu pieszego i najważniejszym deptakiem Rzeszowa.

Ratusz

Rzeszowski ratusz wzniesiony został pod koniec XVI wieku z polecenia kasztelana Mikołaja Spytka Ligęzę herbu Półkozic. W swojej historii budynek był dwukrotnie poddany przebudowie. Pierwszy raz w latach 1867-1884 a drugi pod koniec XIX stulecia. Budowla łączy w sobie elementy w stylu neogotyckiego i neorenesansowego. W wyniku przesunięcia ściany frontowej i oparciu jej na arkadach budynku powstała główna sala, gdzie obecnie obraduje Rada Miasta. Ratusz był nie tylko miejscem obrad ale przechowywano w nim księgi miejskie a także znajdowała się tu siedziba straży miejskiej oraz więzienie. Obie te instytucje funkcjonowały do 1892 roku, kiedy zostały zlikwidowane a ich miejsce zajęły sklepy. O każdej pełnej godzinie z ratusza rozbrzmiewa hejnał miasta.

Zamek w Rzeszowie

Fundatorem zamku rzeszowskiego był wywodzący się z rodziny senatorskiej kasztelan Mikołaj Spytek Ligęza. Budowla powstała w miejscu starej drewniano-ziemnej warowni. W 1620 roku kasztelan polecił rozbudować zamek w stylu Palazzo in fortezza. W 1637 roku zamek przeszedł w ręce rodziny Lubomirskich w czasie rządów których warownię przekształcono w budowlę o czterech dwukondygnacyjnych skrzydłach, z piętrową, chronioną rawelinem bramą na osi skrzydła zachodniego. W 1820 roku będący w kłopotach finansowych Jerzy Roman Lubomirski sprzedał posiadłość władzom austriackim. Wraz ze zmianą właściciela zamek utracił funkcję rezydencji i stał się siedzibą sądów (obwodowego i kryminalnego) oraz więzienia. Pod koniec XIX stulecia budowla była na tyle zrujnowana, że ostatecznie zdecydowano się wyburzyć całą konstrukcję. Obecny zamek wybudowany został w latach 1902–1906 według barokowych planów zrekonstruowanych przez Zygmunta Hendla i Franciszka Skowrona. Konstrukcja osadzona jest jednak na autentycznych XVII-wiecznych fortyfikacjach bastionowych projektu samego Tylmana z Gameren. Zrekonstruowano wówczas także zabytkową wieżę oraz wieżyczki bastionów. W pobliżu Zamku znajduje się niewielki późnobarokowy Letni Pałac Lubomirskich. Powstał on pod koniec XVII wieku na terenie dawnej winnicy Mikołaja Spytka Ligęzy, jako część większego założenia, które miało na celu stworzenie dużego kompleksu ogrodowego wokół rezydencji na zamku. Jednym z jego projektantów był Tylman z Gameren.

Kościół św. Wojciecha i św. Stanisława

Kościół św. Wojciecha i św. Stanisława znajduje się w centrum Rzeszowa na Placu Farnym, u zbiegu ulic 3 Maja i Kościuszki. Jego początki sięgają połowy XIV wieku, kiedy najprawdopodobniej istniała tu niewielka drewniana świątynia św. Feliksa i św. Adaukta. Jednak w wyniku pożaru oraz wojen jakie toczone były na tych terenach w XV wieku została ona doszczętnie zniszczona. Wkrótce potem wybudowano nowy kamienny kościół w stylu gotyckim. Z tamtego okresu pochodzi najstarsza część obecnej budowli jaką jest gotyckie, kamienno-ceglane prezbiterium. W XVII wieku świątynia została dotkliwie zniszczona przez pożar jaki nawiedził Rzeszów. Po tym tragicznym wydarzeniu bardzo szybko przystąpiono do odbudowy świątyni przy okazji znacznie ją powiększając. W 1754 roku zmieniono całkiem koncepcję architektoniczną i przebudowano ponownie świątynię nadając jest barokowy kształt. Z tego okresu pochodzi sąsiadująca z kościołem charakterystyczna przeszło 30 metrowa dzwonnica. We wnętrzu warto zwrócić uwagę na XVIII-wieczny ołtarz główny z kolumnami oraz rokokową ambonę.

Pozostałe Zabytki Rzeszowa

• Bazylika Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny - wzniesiona została w 1610-1629 w miejscu starej drewnianej świątyni, która to z kolei powstała w miejscu objawienia się Matki Boskiej ubogiemu mieszczaninowi Jakóbowi Ado. Wydarzenie to miało miejsce na początku XVI wieku. Nowy kościół stanął na niewielkim pagórku, pośród podmokłych gleb, w bezpośrednim sąsiedztwie rzeki Mikośi i podobnie jak Mała Synagoga, czy nowy zamek wszedł w skład nowego systemu fortyfikacyjnego miasta. Jego fundatorem był kasztelan Mikołaj Spytek Ligęza, który sprowadził do Rzeszowa braci bernardynów i powierzył im w opiekę nowo powstałą świątynię. W warstwie architektoniczno-artystycznej kościół prezentuje harmonijne nawarstwienie dwóch dojrzałych stylów - renesansu i wczesnego baroku oraz bardzo bogate dekoracje charakterystyczne dla plastyki rokoka. We wnętrzu uwagę przykuwa barokowy ołtarz główny z XVIII-wieczną cudowną figurą Maryi z Dzieciątkiem. Do świątyni przylega dawny dom zakonny oo. bernardynów.
• Pałac Biskupów Rzeszowskich - wybudowany został w drugiej połowie XIX wieku dla rodziny Karpińskich według projektu architekta Józefa Kwiatkowskiego. Założenie zakładało powstanie historyzującej formy w stylu polskiego dworku. Obecnie budynek jest własnością diecezji rzeszowskiej.
• Kościół Świętego Krzyża - wzniesiony został w latach 1644-1649 wieku przez muratora Jana Cangera z Tyrolu i dekoratora Jana Falconiego w stylu późnego renesansu. Pierwotnie w kościele i przylegającym do niego klasztorze miały zamieszkać Siostry Klaryski. Jednak ostatecznie Król Władysław IV osadził w nim O.O. Pijarów. W 1702 roku przebudowano fronton świątyni nadając jej barokowy kształt a także dobudowano kaplicę św. Filipa Nereusza i św. Jana Nepomucena. Jeszcze w tym samym wieku dobudowano kaplicę św. Józefa Kalasantego oraz obecną zakrystię. W 1776 roku nastąpiła kasata zakonu przez władze zaborcze a Majątek O.O. Pijarów przepisano na skarb państwa. Do czasów obecnych swoją pierwotną funkcję zachował jedynie kościół stanowiący trzon założenia budowlanego, pozostałe części klasztoru z biegiem czasu zyskiwały różne funkcje. W skrzydle południowym znajduje się siedziba Muzeum Okręgowego, natomiast w północnym I Liceum Ogólnokształcącego im. St. Konarskiego.
• Teatr im. Wandy Siemaszkowej - wzniesiony został w latach 1890-1900 według projektu dwóch polskich architektów Albina Zagórskiego i Franciszka Skowrona dla Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego "Sokół". Teatr przeniesiono tu po wyzwoleniu Rzeszowszczyzny spod okupacji niemieckiej. Budowla reprezentuje styl neorenesansowy i charakteryzuje się niezwykle bogato udekorowaną elewacją. Obecnie teatr daje około 300 spektakli rocznie.
• Pomnik Czynu Rewolucyjnego - jest to monument znajdujący się w samym centrum Rzeszowa, który wzniesiony został w latach 1971-1974 z inicjatywy I sekretarza KW PZPR w Rzeszowie Władysława Kruczka. W 2017 roku w ramach tzw. ustawy dekomunizacyjnej planowano wyburzenie pomnika jednak w jego obronie stanęło wiele osób (wraz z ówczesnym prezydentem miasta) twierdząc że jest pomnikiem historii, który cieszy się powszechną rozpoznawalnością i sympatią mieszkańców miasta i jest jednym z najbardziej znanych i rozpoznawalnych obiektów w Rzeszowie.

Podziemna Trasa Turystyczna

Podziemna Trasa Turystyczna pod rynkiem rzeszowskim prowadzi przez korytarz łączący ze sobą dawne piwnice. Najstarsze z nich powstały jeszcze w XIV stuleciu. Trasa liczy sobie blisko 400 metrów i rozłożona jest na trzech kondygnacjach. W najniższym punkcie schodzi nawet 10 metrów pod ziemię. W podziemiach obejrzeć możemy m.in. dawną broń, naczynia oraz szkielety dawnych mieszkańców miasta (na szczęście sztuczne). Z oczywistych względów podziemia nie są właściwym miejscem dla ludzi cierpiących na klaustrofobię.

Muzea w Rzeszowie

• Muzeum Okręgowe w Rzeszowie - mieści się w dawnym budynku klasztoru konwentu Pijarów przy ulicy 3 Maja 19 i prezentuje bogatą kolekcję sztuki. Placówka założona została w 1935 roku i obecnie podzielona jest na kilka tematycznych działów: Archeologia, Sztuka, Historia oraz Biblioteka, Administracja i Pracownia Konserwacji Dzieł Sztuki. Do najcenniejszych zbiorów muzeum należy tzw. "Galeria rodziny Dąmbskich", na którą składają się 163 obrazy znanych europejskich malarzy powstałe między drugą połową XVI a początkiem XIX stulecia. Są tu dzieła takich artystów jak m.in. Salvatora Rosa, Giacomo Francesco Cipper, Pietro Labruzzi, Frans Floris, Jacques d'Arthois czy Josef Faistenberger. Na uwagę zasługuje także ekspozycja "Żołnierz polski 1914-1945. Kolekcja Jana Partyki", która opowiada o kolejnych etapach walki o niepodległość. Pośród eksponatów można odnaleźć szeroki zakres pamiątek takich jak m.in. odznaczenia, odznaki pamiątkowe, emblematy, broń czy dawne mundury.
• Muzeum Historii Miasta Rzeszowa - mieści się w kamienicy przy rynku miejskim pod adresem Rynek 12 i stanowi jeden z oddziałów Muzeum Okręgowego w Rzeszowie. W placówce prezentowane są ekspozycje przybliżające historię miasta i regionu, najważniejsze wydarzenia w jego historii oraz sylwetki najsłynniejszych rzeszowian i ludzi z Rzeszowem związanych. Obejrzeć tu można m.in. stary dzwon ratuszowy, dawną kasę miejską, szablę Leopolda Lisa-Kuli (majora piechoty Wojska Polskiego i kawalera Orderu Virtuti Militari), zbroje husarską, kolekcję białej broni czy różnego rodzaju wyroby rzeszowskich rzemieślników. W muzeum znajduje się także makieta, wykonana na podstawie planu Wiedemanna, przedstawiająca Rzeszów w drugiej połowie XVIII wieku.
• Muzeum Etnograficzne im. Franciszka Kotuli - mieści się w kamienicy przy rynku miejskim pod adresem Rynek 6 i stanowi jeden z oddziałów Muzeum Okręgowego w Rzeszowie. W placówce prezentowane są eksponaty związane ze sztuką ludową w szczególności rzeźby, obrazy, ceramika, a także przykłady atrybutów obrzędowych, do których należą m.in. akcesoria kolędnicze i świąteczne. Na uwagę zasługuje także zbiór instrumentów ludowych oraz narzędzi rolniczych i sprzętów gospodarskich. Ponadto prezentowana jest tu także bogata kolekcja strojów ludowych, zarówno codziennych jak i świątecznych jakie noszone było na wsi pod koniec XIX i na początku XX wieku przez Rzeszowiaków, Lasowiaków i Pogórzan.
• Muzeum Dobranocek - mieści się w jednej z kamienic w pobliżu rynku przy ulicy ul. Mickiewicza 13 i prezentuje bogatą kolekcję eksponatów ze zbiorów Wojciecha Jamy. Obok zabawek, maskotek czy lalek z filmów kukiełkowych obejrzeć tu można także różnego rodzaju przedmioty związane z popularnymi dobranockami. Wśród nich znajdują się zabawki, książki, plakaty, walory filatelistyczne, opakowania po artykułach spożywczych, kosmetykach, często jeszcze z oryginalną zawartością. Ozdobą kolekcji są oryginalne lalki z takich filmów jak m.in. Przygody Misia Colargola, Miś Uszatek, Plastusiowy pamiętnik, Kolorowy świat Pacyka czy Maurycy i Hawranek.
• Muzeum Techniki i Militariów - znajduje się na terenach kolejowych przy ulicy Jana Kochanowskiego 19 i zajmuje się gromadzeniem, inwentaryzowaniem, katalogowaniem, przechowywaniem, renowacją i konserwacją zbiorów i zabytków oraz prowadzeniem działalności edukacyjnej i wydawniczej a w szczególności udostępnianiem do zwiedzania i organizowaniem wystaw, imprez, uroczystości i rekonstrukcji historycznych. W zbiorach muzeum znajdują się m.in. zabytkowe samochody i motocykle, samoloty wojskowe i cywilne, pojazdy wojskowe (w tym słynny czołg T-34), umundurowanie polskich służb mundurowych (od 1945 roku do czasów obecnych), zabytkowy sprzęt sportowy oraz dawny sprzęt radiowo-telewizyjny.
• Muzeum Mleczarstwa - mieści się w halach produkcyjnych dawnego budynku szkolnej mleczarni Zespołu Szkół Spożywczych im. Tadeusza Rylskiego przy ulicy Warszawskiej 20 i prezentuje historię mleczarstwa na terenie Galicji. Obejrzeć tu można m.in. dawne wirówki do mleka, pompy, pasteryzatory, urządzenia serowarskie (m.in. drewniane formy i prasy do serów), maselnice, konwie, nalewarki oraz miary, mierniki i inne urządzenia laboratoryjne. Najstarsze urządzenia i maszyny mleczarskie pochodzą z końca XIX wieku. Ponadto na terenie placówki znajduje się wystawa związana z historią szkoły oraz jej patronem, Tadeuszem Rylskim, w skład której wchodzą m.in. dawne dokumenty, kroniki szkolne, medale oraz odznaczenia.
• Muzeum Uniwersytetu Rzeszowskiego - mieści się na terenie Uniwersytetu w Rzeszowie przy Alei Rejtana 16c pok. 013 i zajmuje się gromadzeniem i dokumentowaniem dziejów Uniwersytetu oraz trzech Uczelni: Filii Akademii Rolniczej w Rzeszowie, Filii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Rzeszowie i Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Rzeszowie. Muzeum posiada też eksponaty dotyczące życia naukowego na terenie obecnego województwa podkarpackiego. Część zbiorów stanowią materiały zgromadzone przez Muzeum Oświaty, a pozyskane przez pracowników Instytutu Pedagogiki oraz słuchaczy Uniwersytetu Trzeciego Wieku UR, między innymi książki pochodzące z XIX i początków XX wieku. Placówka nie posiada własnej, wydzielonej przestrzeni wystawienniczej, a swoje wystawy prezentuje głównie w budynku rektoratu. W toku swojej działalności zgromadziło dotychczas ponad 6000 eksponatów. Muzeum tworzy wystawy czasowe we współpracy z pracownikami naukowymi uczelni.
• Galeria Fotografii Miasta Rzeszowa - znajduje się przy ulicy 3 Maja 9 i zajmuje się popularyzowaniem sztuki fotografii oraz gromadzeniem zbiorów fotograficznych związanych z Rzeszowem. Obejrzeć można tu kolekcję zdjęć ukazujących Rzeszów od końca XIX wieku aż po czasy współczesne. Placówka zajmuje się także organizowaniem warsztatów fotograficznych oraz wystaw plenerowych.
• Muzeum Diecezjalne - znajduje się przy ulicy Zamkowej 4 i prezentuje dawne dzieła sztuki sakralnej. Trzon kolekcji stanowią zabytki rzeźby drewnianej przekazane z drewnianych kościołów parafialnych w Lublii, Sławęcinie, Łężynach, Bieczu czy Trzcianie. Część ekspozycji poświęcona jest także sztuce cerkiewnej oraz rzemiosłu artystycznemu.
• Muzeum Łowiectwa - mieści się w budynku Polskiego Związku Łowieckiego przy ulicy Ks. Jałowego 25 i prezentuje ekspozycję poświęconą dzikiej zwierzynie łownej.
• Muzeum Energetyki Podkarpackiej - mieści się w siedzibie PGE Obrót S.A. przy ulicy 8-go Marca 6 i prezentuje unikatowe eksponaty z początków ubiegłego wieku, które pracownicy rzeszowskiego oddziału PGE Dystrybucja uratowali przed zniszczeniem. Obejrzeć tu można m.in. liczniki wyprodukowane w fabryce Kazimierza Szpotańskiego, amperomierze, watomierze, aparaty monterskie, zegary ze starej elektrowni czy miliamperomierz z 1935 roku. Do najciekawszych eksponatów należą najstarszy fragment kabla ziemnego, doprowadzającego prąd do zamku w Łańcucie, starty telefon produkcji radzieckiej, wyglądające jak wielkie kalosze półbuty elektroizolacyjne czy polski komputer Meritum z 1985 roku. W ramach zwiedzania prezentowane są również doświadczenia z wykorzystaniem m.in. generatora Van de Graaffa czy cewki Ruhmkorffa.

Ciekawostki

• Nazwa miasta wywodzi się prawdopodobnie o d słowa "rzesza", oznaczającego dużą liczbę osób lub formy dzierżawczej imienia Rzech;
• Pod koniec II wojny światowej na terenie obecnego Parku Papieskiego miało miejsce awaryjne lądowanie amerykańskiego bombowca B-24 Liberator (cała załoga przeżyła);
• W 1952 roku rozpoczęło działalność Polskie Radio Rzeszów;
• W Rzeszowie przy ulicy Królowej Marysieńki znajduje się (schowany pod jednym z niepozornych domków jednorodzinnych) schron przeciwatomowy z czasów zimnej wojny;
• W 2022 roku prezydent Ukrainy Wołodymyr Zełenski przyznał miastu odznakę Miasto-ratownik, jako pierwszemu po jej ustanowieniu.

Multimedia