Tykocin to niewielkie, ciche i niezwykle malownicze miasteczko w północno-wschodniej Polsce (województwo podlaskie), położone na obszarze Kotliny Biebrzańskiej na lewym brzegu Narwi, około 30 km w kierunku wschodnim od Białegostoku. Jego początki sięgają XI wieku, kiedy to przy miejscowej przeprawie przez rzekę Narew (skracającej drogę z Połocka i Wilna w kierunku Poznania i Krakowa.) zawiązała się niewielka osada. Korzystne położenie na trasie ważnego szlaku handlowego spowodowało że bardzo szybko niewielka wioska rozrosła się znaczący ośrodek handlowy. Prawa miejskie, a co za tym idzie także liczne przywileje i ulgi Tykocin uzyskał w 1425 roku od ówczesnego księcia mazowieckiego Janusza I Starszego (1346-1429). Po powtórnym przejściu pod zwierzchnictwo litewskie miasto stało się centrum rozległych dóbr i podlaską siedzibą możnego rodu litewskiego Gasztołdów. Po bezpotomnej śmierci ostatniego człona rodu miasto dostało się we władanie Radziwiłów. Swój największy rozkwit Tykocin przeżywał w czasach panowania Zygmunta II Augusta (1520-1572). Wtedy to miasto stało się główną siedzibą podlaskich dóbr królewskich, a w miejscowej twierdzy umieszczony został arsenał Rzeczypospolitej oraz skarbiec w którym spoczęły m.in. słynne arrasy oraz biblioteka króla Zygmunta Augusta. W połowie XVII wieku Szwedzi wysadzili w powietrze wspaniały tykociński zamek. Wydarzenie to uwiecznił Henryk Sienkiewicz w Potopie, opisując także śmierć księcia Janusza Radziwiłła. W 1665 roku w zamian za liczne zasługi dla Rzeczypospolitej miasto wraz okolicznymi włościami otrzymał we władanie polski dowódca wojskowy, hetman polny koronny Stefan Czarniecki (1599-1665). Za jego rządów odbudowany został zniszczony po potopie szwedzki zamek. W czasie zaborów Tykocin na początku stał się częścią Prus, a w 1807 roku wcielony został do Księstwa Warszawskiego. Miasteczko było niegdyś jednym z głównych skupisk ludności żydowskiej, wymordowanej w czasie II wojny światowej. Po wojnie z powodu zniszczeń Tykocin utracił prawa miejskie, które odzyskał dopiero w roku 1993 roku.
Zwiedzanie
W Tykocinie znajduje się najstarszy zespół urbanistyczny historycznego Podlasia z w pełni zachowanym układem charakterystycznym dla miasteczka żydowskiego. Serce starego miasta stanowi otoczony niską zabytkową zabudową Duży Rynek, którego początki sięgają okresu lokacji miasta. Swój obecny trapezowaty kształt i barokowy charakter uzyskał w czasie odbudowy po pożarze jaki nawiedził miasto w 1656 roku. Jego północną pierzeję zamyka monumentalna późnobarokowa fasada Kościoła Trójcy Przenajświętszej. Za świątynią w dawnym barokowym klasztorze misjonarzy mieści się plebania. Kierując się na północ dojdziemy do późnorenesansowego domu dla żołnierzy-weteranów, który wzniesiony został w połowie XVII wieku z fundacji Krzystofa Wiesołowskiego. W centralnej części rynku ustawiony jest dwumetrowy pomnik hetmana Stefana Czarnieckiego, wykonany przez francuskiego rzeźbiarza Pierre de Coudray. Powstał on w 1763 roku z inicjatywy prawnuka Czarnieckiego, Jana Klemensa Branickiego. Jest to jeden z najstarszych świeckich pomników jakie spotkać można na terenie Polski. Kierując się na zachód dojdziemy do Małego Rynku, który niegdyś stanowił centrum dzielnicy żydowskiej. W jego sąsiedztwie wznosi się okazała Wielka Synagoga, która uchodzi za jedną z najstarszych i największych bożnic w kraju. Obecnie w jej murach ma swoją siedzibę Muzeum Kultury Żydowskiej.
Kościół Świętej Trójcy
Kościół parafialny pod wezwaniem Trójcy Przenajświętszej wraz z przyległym do niego zespołem klasztornym wzniesiony został w latach 1742-1748 z fundacji hetmana Jana Klemensa Branickiego (1689-1771). Głównym projektantem świątyni został znany Polski architekt Jan Henryk Klemm. Budowla reprezentuje styl późnobarokowy a jaj charakterystycznym elementem są dwie wysokie naroże wieże, które z głównym korpusem połączone są łukami i arkadami w kształcie półkolistych skrzydeł. Wnętrze kościoła zdobią wykonane w 1749 roku przez Sebastiana Ecksteina polichromie ścienne. Uwagę przykuwa także pozłacany i bogato zdobiony barokowo-rokokowy ołtarz główny z połowy XVIII stulecia. Na ścianach po obu stronach wejścia znajdują się dwa portrety małżonków Branickich, Jana Klemensa i Izabeli z Poniatowskich autorstwa Augusta Mirysa. W świątyni przechowywany jest także kielich, którego papież Jan Paweł II używał w czasie mszy świętej podczas swojej pielgrzymki do Łomży w 1991 roku.
Wielka Synagoga
Wielka Synagoga w Tykocinie wzniesiona została w 1642 roku w miejscu starej, drewnianej bożnicy. W XVIII wieku do północno-wschodniego narożnika dobudowano niską wieżę, która pierwotnie służyła jako więzienie dla Żydów. W XVII i XVIII wieku synagoga stanowiła wielki żydowski ośrodek intelektualny. Działało przy niej wielu znanych, szanowanych rabinów i talmudystów. Kres świetności nastąpił wraz z wybuchem II wojny światowej. W 1941 roku bożnica została splądrowana i zdewastowana przez Niemców. Po wojnie zaniedbana i opuszczona budowla została doszczętnie strawiona przez pożar. Spłonęła wówczas unikalna biblioteka oraz archiwa gminy żydowskiej, a pozostałe cudem uratowane księgi wyrzucono do pobliskiej rzeki. Gruntowny remont obiektu przeprowadzony został dopiero w latach 1974-1978. Wtedy też w jej wnętrzu utworzono Muzeum Kultury Żydowskiej prezentujące bogatą ekspozycję judaiców oraz innych przedmiotów związanych z kulturą żydowską. W głównej sali modlitewnej prezentowane są m.in. zabytkowe zwoje Tory nakryte koroną, tasy, tałesy, księgi, tefiliny, chanukije, menory, besaminki. W wieży urządzono pokój rabina oraz rekonstrukcję Seder Pesach, czyli wieczerzy paschalnej. Jest to jedna z najstarszych i największych synagog w Polsce.
Zamek w Tykocinie
Pierwsza drewniana warownia w Tykocinie wzniesiona została w XV wieku z polecenia bojara wielkolitewskiego Jana Gasztołda (1393-1458). Budowla ta przetrwała do 1519 roku, kiedy to w czasie jednego z najazdów została doszczętnie zniszczona przez pożar. Kolejny, tym razem kamienny zamek wybudowany został w latach 1549-1575 z polecenia króla Zygmunta II Augusta (1520-1572). Głównym budowniczym został polski inżynier wojskowy i architekt pochodzenia holenderskiego Hiob Prayetfuess. Warownia bardzo często gościła znamienitych gości. Przebywali tu m.in. Stefan Batory, dwaj Wazowie: Zygmunt III i Władysław IV, August II Mocny a także car Rosji - Piotr Wielki. Na początku XVII wieku w związku z wojną ze Szwecją w Inflantach, do zamku sprowadzono działa burzące z arsenału krakowskiego. W latach 1611-1632 przeprowadzona została gruntowna renowacja rezydencji podczas której zasypano fosę i zburzono ceglany mur obwodowy z półokrągłymi bastejami zastępując te fortyfikacje nowoczesnymi 4 wielkimi bastionami ziemnymi połączonymi kurtynami. W w 1702 roku podczas III wojny północnej, zamek zajęły wojska szwedzkie Karola XII, w listopadzie 1705 roku w trakcie wojny domowej ze stronnikami Stanisława Leszczyńskiego miała miejsce narada króla Augusta II Mocnego z carem Piotrem I, na którym ustanowiono na zamku Order Orła Białego. Rezydencja wykorzystywana była do 1734 roku, kiedy to została doszczętnie zniszczona w wyniku pożaru wywołanego przez zwolenników Stanisława Leszczyńskiego. Od tego czau opuszczona budowla zaczęła popadać w coraz to większą ruinę. W 1750 roku na polecenie hetmana Jana Klemensa Branickiego rozpoczęto rozbiórkę zamku, a okoliczni mieszkańcy wykorzystywali materiał do budowy nowych domów. Przez blisko dwa stulecia w miejscu zamku znajdowały się jedynie ruiny przysypane ziemią. Pierwsze prace rekonstrukcyjne przeprowadzone zostały dopiero w latach 1961-1963. W 2002 roku wmurowano kamień węgielny pod budowę nowego obiektu na miejscu dawnego zamku, według projektu architekt Agnieszki Dudy z Białegostoku. Obecnie w zrekonstruowanym zamku mieści się muzeum z wieżą widokową oraz restauracja.
Pozostałe Zabytki w Tykocinie
- Mała Synagoga - wzniesiona została w latach 1772-1798 w sąsiedztwie Małego Rynku i Wielkiej Synagogi. Niegdyś w jej wnętrzach oprócz sali modlitewnej znajdowały się również pomieszczenia domu talmudycznego oraz szkoły kahalnej. Budowla została splądrowana i doszczętnie zdewastowana przez Niemców w czasie II wojny światowej. W stanie ruiny budowla pozostawała aż do 1974 roku, kiedy to przeprowadzona została gruntowna renowacja. Obecnie swoją siedzibę ma tu muzeum prezentujące bogate zbiory judaiców oraz stałą wystawę poświęconą postaci Zygmunta Glogera - etnografa i krajoznawcy i autora Encyklopedii staropolskiej.
- Zespół Klasztorny Bernardynów - wzniesiony został w latach 1771-1790 z inicjatywy Jana Klemensa Branickiego. Planowano także wybudować kościół klasztorny, jednak jego budowa nie doszła do skutku. W latach siedemdziesiątych XX wieku w zabudowaniach klasztornych urządzono Dom Emerytalny dla księży z diecezji łomżyńskiej, a w 1998 roku utworzono tu Dom Pomocy Społecznej pod wezwaniem św. Franciszka z Asyżu prowadzony przez Caritas Diecezji Łomżyńskiej. W klasztorze obejrzeć można m.in. krzyż z gotycką Pasją Chrystusa, przypisywaną samemu Witowi Stwoszowi, który ofiarowany został klasztorowi prawdopodobnie przez Macieja z Krajny (nadwornego lekarza króla Zygmunta Starego).
- Alumnat - wzniesiony w latach 1633–1647 jako przytułek i szpital dla żołnierzy weteranów pochodzenia szlacheckiego i wyznania katolickiego. Budowla powstała na planie czworoboku i posiada wewnętrzny dziedziniec. Obecnie w jego murach mieści się hotel oraz restauracja.
Ciekawostki
- W Tykocinie i okolicach mieszkali Zygmunt Bujnowski oraz Włodzimierz Puchalski, bywała tu także Agnieszka Osiecka, zaś filmy tworzyli Jacek Bromski i Michał Kwieciński;
- Tykocin stanowi jeden z największych przedwojennych ośrodków kultury żydowskiej w Polsce;
- Tykocin położony jest na trasie podlaskiego szlaku bocianiego, biegnącego od Białowieskiego Parku Narodowego przez Biebrzański Park Narodowy do Narwiańskiego Parku Narodowego.
