Olsztyn

Olsztyn to miasto w północnej Polsce, położone rzeką Łyną (lewy dopływ Pregoły) i jeziorami Ukiel i Krzywym w południowej części Warmii (historyczna kraina dawnej Rzeczypospolitej) na trenie Pojezierza Olsztyńskiego. Tereny obecnego Olsztyna zamieszkiwane były już od niepamiętnych czasów. Wtedy to nad górną Łynę dotarła ludność kultury amfor kulistych, a następnie kultury ceramiki sznurowej. W zapiskach historycznych pierwsze wzmianki o Olsztynie pochodzą jednak dopiero z dokumentów datowanych na połowę XIV stulecia. Wtedy to warmiński wójt Henryk von Luter założył w zakolu rzeki Łyny drewnianą strażnicę i nazwał ją Allenstein. Budowla usytuowana była prawdopodobnie gdzieś pomiędzy obecnymi wsiami Bartążek i Bartąg lub na terenie pobliskiego majątku Kielary. Dogodnie położenie w pobliżu ważnych szlaków handlowych spowodowało, że bardzo szybko wokół zamku zawiązało się miasto. Wkrótce potem rozpoczęto także budowę kościoła pod wezwaniem św. Jakuba Apostoła. W 1414 roku, podczas tzw. wojny głodowej, Olsztyn został zdobyty i dotkliwie zniszczony przez wojska Jagiełły i Witolda. W 1440 roku miasto przyłączone zostało do Związku Pruskiego, a po 1466 roku po zawarciu traktatu pokojowego zawartego w Toruniu, Olsztyn wraz z całą Warmią dostał się pod zwierzchnictwo Polski. W latach 1516-1521, administrację komornictwa olsztyńskiego z siedzibą na Zamku Kapituły Warmińskiej sprawował Mikołaj Kopernik. Tu napisał słynny traktat o dobrej monecie. Kopernik brak także udział w przygotowaniach obrony Olsztyna przed najazdem krzyżackim. Korzystne położenie na trasie ważnego szlaku handlowego wiodącego z Warszawy do Królewca przyczyniło się do ponownego rozkwitu miasta. Mieszkańcy utrzymywali się głównie z handlu i rzemiosła. Pośredniczyli też w wymianie handlowej między Polską a portami Bałtyku Kres świetności przyniosły wojny północne jakie toczone były na przełomie XVII i XVIII wieku oraz wielka zaraza jaka nawiedziła miasto na początku XVIII wieku. W wyniku I rozbioru Polski, Olsztyn został wcielony do Królestwa Prus a później do Rzeszy Niemieckiej. Pod koniec II wojny światowej Arma Czerwona spaliła miasto, niszcząc przy tym około 40% jego zabudowy. Po wojnie wysiedlono ludność niemiecką, która zastąpiona została polskimi osadnikami. Obecnie Olsztyn stanowi główny ośrodek gospodarczy, edukacyjny i kulturowy i pełni funkcję stolicy województwa warmińsko-mazurskiego. Miasto zamieszkuje przeszło 170 tysięcy ludzi.

Zwiedzanie

Serce najstarszej części Olsztyna stanowy rozległy wytyczony na planie prostokąta Rynek, który z każdej strony otaczają zabytkowe kamienice mieszczańskie. Większość z nich została celowo zniszczona w 1945 roku przez Armię Czerwoną. Po wojnie stare eklektyczne kamienice z końca XIX i początku XX wieku zastąpione zostały kamienicami stylizowanymi na budynki renesansowe i barokowe. Ozdobiono jest także sgraffito oraz wyrzeźbionymi wizerunkami osób walczących o polskość na terenach Warmii i Mazu. W centralnym punkcie Rynku wznosi się okazały budynek Starego Ratusza miejskiego. Dziś w jego murach ma swoją siedzibę Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Emilii Sukertowej-Biedrawiny. Kierując się na północ od Rynku dojdziemy do pl. Jedności Słowiańskiej przy którym stoi zbudowana w XIV wieku, Wysoka Brama (zwana także Bramą Górną). Jest to jedyna zachowana brama miejska z trzech jakie niegdyś wchodziły w skład obwarowań otaczających miasto.

Zamek Kapituły Warmińskiej

Jednym z najważniejszych zabytków Olsztyna jest usytuowany w samym sercu najstarszej części miasta okazały Zamek Kapituły Warmińskiej. Warownia wzniesiona została przez biskupów warmińskich w połowie XIV wieku w miejscu starej drewniano-ziemnej strażnicy. Miał on stanowić siedzibę komory celnej podległej kapitule oraz centrum zarządzania jej dobrami. W kolejnych wiekach zamek był kilkukrotnie przebudowywany. Na początku XV wieku narożna wieża powiększona została o cylindryczną nadbudowę, dostosowaną do odpierania ataków z użyciem broni palnej. Wkrótce potem warownia otoczona została drugą, zewnętrzną linią murów z narożnymi cylindrycznymi basztami. W latach 1516-1521, z krótką przerwą, administratorem mieszczącego się w murach warowni komornictwa olsztyńskiego był Mikołaj Kopernik. As­tro­nom do­wo­dził sku­tecz­ną o­bro­ną twier­dzy, ja­ka mia­ła miej­sce w ro­ku 1520 pod­czas os­tat­niej woj­ny pol­sko-krzy­żac­kiej. W XVI wieku na zamku gościli dwaj biskupi warmińscy, a zarazem wielcy pisarze: Jan Dantyszek oraz Marcin Kromer. W pierwszej połowie XIX wieku zamek został dwukrotnie nawiedzony przez pożary. Wtedy też władze pruskie zarządziły rozbiórkę zewnętrznych murów obronnych a także zasypanie fosy. Jeszcze w tym samym wieku przeprowadzona została renowacja warowni w czasie której odnowione zostały wnętrza kaplicy św. Anny. Zamkowi udało się przetrwał bez większych szkód obie wojny światowe dzięki czemu zachował on średniowieczny charakter. Dziś w jego murach ma swoją siedzibę Muzeum Warmii i Mazur. Zamek wzniesiony został na planie kwadratu i reprezentuje styl gotyku ceglanego. Jego charakterystycznym elementem jest wysoka wieża na której znajduje się obecnie taras widokowy.

Bazylika św. Jakuba

Kolejnym ważnym zabytkiem Olsztyna jest okazała trójnawowa Bazylika konkatedralna św. Jakuba Apostoła z pięknym sklepieniem kryształowym w nawach bocznych i sieciowym w nawie głównej. Świątynia wzniesiona została w drugiej połowie XV stulecia w stylu gotyckim. Swój obecny kształt kościół uzyskał w czasie ostatniej większej przebudowy jaka przeprowadzona została w 1721 roku pod nadzorem Piotra Olchowskiego z Reszla. Wtedy to powstały m.in. kaplice boczne. W czasie wojen napoleońskich Francuzi zamknęli w katedrze półtora tysiąca jeńców rosyjskich. Ci broniąc się przed ostrym mrozem, spalili większość wyposażenia kościoła. Mimo to do czasów obecnych zachowało się kilka ciekawych zabytków. Są to m.in. tabernakulum ścienne z kratą gotycką, późnogotycki tryptyk oraz barokowe rzeźby apostołów św. Andrzeja i św. Jakuba Starszego. Każdego roku latem w katedrze odbywają się Olsztyńskie Koncerty Organowe.

Pozostałe Zabytki Olsztyna

• Stary Ratusz - jego budowa rozpoczęta została na początku XVI wieku po usamorządowieniu się miasta i ustanowieniu stanowiska burmistrza. Powstała wówczas piętrowa późnogotycka budowla, która przetrwała do 1620 roku kiedy w wyniku pożaru jaki nawiedził miasto została doszczętnie zniszczona. Wkrótce potem wzniesiona została kolejna budowla, która tym razem przetrwała do końca II wojny światowej, kiedy to ponownie w wyniku pożaru została doszczętnie zniszczona. Odbudowany ratusz pozbawiony został charakterystycznej dla tego typu budowli wieży, która przywrócona została w 2003 roku z okazji 650-lecia miasta. Dziś mieści się tu Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Emilii Sukertowej-Biedrawiny.
• Nowy Ratusz - wybudowany została w latach 1912-1915 w miejscu starego, rozebranego w 1806 roku Kościoła Świętego Krzyża. Budynek reprezentuje styl neorenesansowy. Obecnie w jego murach mieści się siedziba władz miejskich. Codziennie w południe i o północy w noc Sylwestrową z wieży ratuszowej odgrywany jest hejnał miasta ("O Warmio moja miła").
• Kościół ewangelicko-augsburski imienia Chrystusa Zbawiciela - wybudowany został w latach 1913–1914 jako ewangelicki kościół garnizonowy dla Armii Cesarstwa Niemieckiego. Jego jednowieżowa fasada wyposażona jest w podwójny hełm. Do 1945 roku kościół służył żołnierzom wyznania ewangelickiego. Gdy Olsztyn znalazł się w granicach Polski, świątynię przejął Kościół katolicki.
• Pałac Archiprezbitera - wybudowany został w latach 1771-1772 jako siedziba archiprezbiteratu olsztyńskiego. Powstała wówczas neobarokowa budowla, z licznymi zdobieniami, która stałą się uzupełnieniem znajdującej się w bezpośrednim sąsiedztwie sakralnej zabudowy XIV wiecznego kościoła św. Jakuba. W kolejnych wiekach pałac był kilkukrotnie przebudowywany, a swoje obecne secesyjne zdobienia zyskał w czasie ostatniej większej modyfikacji jaka przeprowadzona została na początku XX stulecia.
• Budynek Rejencji - gmach wniesiony został na początku XX wieku na potrzeby urzędu Rejencji Olsztyńskiej (Regierungsbezirk Allenstein) wydzielonej w południowej części Prus Wschodnich. Budynek reprezentuje styl modernistyczny, nawiązujący do baroku. Obiekt znajduje się przy ulicy Emilii Plater 1.
• Kaplica Jerozolimska - znajduje się przy zbiegu dzisiejszych ulic Grunwaldzkiej i Jagiełły i jest jedną z najstarszych zachowanych budowli w mieście. Kaplica wzniesiona została w drugiej połowie XVI wieku przy nieistniejącym już dziś szpitalu św. Jerzego.
• Kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa - wzniesiony został na początku XX wieku i reprezentuje styl neogotycki. Budowla ma trzy wieże, z których najwyższa ma 82,5 metra wysokości. Obiekt znajduje się przy ul. Kopernika w bezpośrednim sąsiedztwie budynków Urzędu Wojewódzkiego oraz Prokuratury Rejonowej Olsztyn-Południe.
• Kościół św. Józefa - wzniesiony został w latach 1912-1913 w na terenie dzielnicy Zatorze. Budowla posiada dwie wieże, trzy nawy oraz transept i reprezentuje styl neoromański.

Muzea w Olsztynie

• Muzeum Warmii i Mazur - mieści się w zamku kapituły warmińskiej ulicy Zamkowej 2 i prezentuje różnego rodzaju eksponaty z regionu Warmii i Mazur z zakresu archeologii, historii, numizmatyki, sztuki, rzemiosła artystycznego, piśmiennictwa, kultury ludowej. Obejrzeć tu można m.in. kolekcje: rzeźby gotyckiej, malarstwa religijnego Warmii, portretu holenderskiego, wyrobów konwisarskich i ludwisarskich czy grafiki współczesnej. Poza kolekcją malarstwa, militariów i sztuki muzeum prezentuje stałą wystawę poświęconą Mikołajowi Kopernikowi. Do najciekawszych eksponatów należą m.in. tablica astronomiczna wykonana własnoręcznie przez Mikołaja Kopernika w 1517 roku, XVIII-wieczny atlas świata Johanna Baptisty Homanna czy jedyny w Polsce czy inkunabuł medyczny pochodzący z biblioteki Mikołaja Kopernika.
• Muzeum Przyrody - mieści się w secesyjnym pałacyku przy ulicy Metalowej 8 i prezentuje zbiory z zakresu zoologii, botaniki i geologii. Placówka założona została w 1951 roku, a jej zaczątkiem były rożnego rodzaju zbiory "poniemieckie" jakie po wojnie odnaleziono na terenie Warmii i Mazur. Składało się na nie 38 okazów zoologicznych, około 300 eksponatów geologicznych oraz dobrze zachowany zielnik H. Steffena liczący około 460 kart z alegatami. Oprócz zbiorów zoologicznych, botanicznych i geologicznych. w kolekcji znajdują się również mapy Prus z początku XX wieku.
• Dom "Gazety Olsztyńskiej" () - znajduje się przy ulicy Targ Rybny 1 i prezentuje różnego rodzaju zbiory i ekspozycje dotyczące przede wszystkim historii Olsztyna. Szczególnie wyeksponowane są treści związane z tradycją polskiej prasy na Warmii i Mazurach.
• Muzeum Zoologiczne im. prof. Janiny Wengris - mieści się w budynku Wydziału Biologii i Biotechnologii Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego przy ulicy Oczapowskiego 5 i prezentuje kolekcję ponad 2,5 tysiąca eksponatów zoologicznych z Polski i najdalszych stron świata. Obejrzeć tu można m.in. kreta albinos, niewystępującego już w Polsce dropa oraz spreparowane okazy przedstawicieli innych gatunków zwierząt, które u nas wymarły lub występują niezwykle rzadko.
• Muzeum Kolejnictwa - mieści się w dawnej Wieży Wodnej przy ulicy Zientary-Malewskiej 24 i gromadzi różnego rodzaju przedmioty związane historią kolejnictwa na Warmii i Mazurach. Obejrzeć tu można m.in. miniatury parowozów i wagonów, ręczną nastawnię, światła semaforowe, lizaki dyżurnych ruchu, kolekcję czapek kolejarskich czy stare kasowniki biletów.
• Muzeum Sportu im. Mariana Tadeusza Rapackiego mieści się na terenie hali widowiskowo-sportowej Urania przy ulicy Piłsudskiego 44 i gromadzi eksponaty dotyczące sportowców wywodzących się z Olsztyna oraz Warmii i Mazur.
• Muzeum Archidiecezji Warmińskiej - mieści się w trzech kamienicach w pobliżu bazyliki konkatedralnej św. Jakuba przy ulicy Świętej Barbary 2 i prezentuje ekspozycje dotyczące różnych aspektów historii, liturgii i sztuki Warmii. Obejrzeć tu można m.in. reprezentujący styl niderlandzkiego manieryzmu konfesjonał z Tylży, gotyckie ołtarze z kościołów w Pęciszewie i Sokolicy, pastorał Filipa Krementza, relikwiarze św. Andrzeja i biskupa Watzenrodego czy XVII-wieczne portrety ewangelistów.
• Ekspozycja zabytkowych rowerów w sklepie Czesława Ciućkowskiego - znajduje się przy ulicy Lubelskiej 41e i prezentuje kolekcję zabytkowych rowerów. Obejrzeć tu można m.in. pochodzący z 1870 roku bicykl angielski czy dwuosobową indyjską rikszę. Oprócz rowerów można zobaczyć tu także kolekcję przeszło dwustu lamp karbidowych.

Olsztyńskie Planetarium

Olsztyńskie Planetarium Astronomiczne dla publiczności otwarte zostało 19 lutego 1973, w pięćsetną rocznicę urodzin Mikołaja Kopernika. Gmach zaprojektowany został przez Ludomira Gosławskiego, a w jego wnętrzu zainstalowany jest obecnie nowoczesny cyfrowy system projekcyjny DigitalSky 2 umożliwiający wyświetlanie seansów w technologii FullDome. Jest to miejscem, w którym w krótkim czasie i niezależnie od pogody w sposób atrakcyjny zapoznać się można z rozgwieżdżonym niebem, obiektami i zjawiskami astronomicznymi. W planetarium znajduje się także specjalistyczna biblioteka, licząca kilka tysięcy książek oraz kilkadziesiąt tytułów czasopism, głównie z astronomii, astronautyki i dyscyplin pokrewnych. Obiekt znajduje się przy Aleji Marszałka Józefa Piłsudskiego 38. Kilkaset metrów od planetarium na szczycie XIX-wiecznej wieży ciśnień znajduje się obserwatorium astronomiczne, gdzie amatorzy nocnego nieba mogą obserwować Księżyc, dostrzec planety Układu Słonecznego, a nawet odległe galaktyki.

Ciekawostki

• Nazwa miasta Olsztyn pochodzi od niemieckiego określenia Allenstein oznaczającego osadę (dosłownie kamień) nad rzeką Łyną;
• Herb Olsztyna przedstawia postać św. Jakuba Starszego odzianą w długą szatę, z laską pielgrzymią w prawej ręce i muszlą w lewej, w kapeluszu na głowie i aureolą wokół niej;
• W Olsztynie znajduje się drugie co do wielkości planetarium (po Planetarium Śląskim w Chorzowie) w Polsce.
• W granicach administracyjnych Olsztyna znajduje się 16 jezior, z czego 14 przekracza 1 ha powierzchni;
• Olsztyn jest członkiem Federacji Miast Kopernikowskich oraz Nowej Hanzy;
• W Olsztynie urodził się i mieszkał aż do ukończenia gimnazjum znany niemiecki architekt pochodzenia żydowskiego i przedstawiciel modernizmu oraz art déco Erich Mendelsohn (1887-1953 ).