Cieszyn

Cieszyn to miasto w południowej Polsce, położone na Pogórzu Śląskim nad rzeką Olzą (prawy dopływ Odry) na granicy polsko-czeskiej. Jest to jedno z najstarszych śląskich miast, którego historia sięga czasów starożytnych. Jak wykazały badania archeologiczne już VI lub V wieku p.n.e. w okolicy Góry Zamkowej znajdowała się niewielka osada. Niestety nie zachowały się żadne zapiski czy informacje z tego okresu. Wiadomo, że w IX wieku n.e. funkcjonował tu jeden z grodów należący do słowiańskiego plemienia Golęszyców. Jedna z miejscowych legend głosi, że założyli go w 810 roku trzej bracia, Bolko, Leszko i Cieszko (Bolek, Lešek a Těšek), synowie czeskiego księcia Lecha, który zginął w walce z wojskami cesarza Karola Wielkiego w 805 roku. W rzeczywistości zalążkiem dzisiejszego miasta była Góra Zamkowa oraz słowiański gród we wsi Podobora (obecnie część Kocobędza w Czechach), zwany "Starym Cieszynem". W XI stuleciu na Górze Zamkowej wzniesiono romańską rotundę pełniącą funkcję kaplicy, która przetrwała do dziś i jest jednym z najważniejszych zabytków na Śląsku i w Polsce. W tym samym czasie u podnóża góry utworzono podgrodzie, a cieszyński gród urósł do rangi kasztelanii podlegającej królom polskim, a w okresie rozbicia dzielnicowego książętom śląskim. Pod koniec XIII wieku Cieszyn został stolicą Księstwa Cieszyńskiego, a pierwszym księciem cieszyńskim został Mieszko, założyciel linii Piastów cieszyńskich, który rozpoczął zlecił budowę zamku. Prawa miejskie a co za tym idzie liczne przywileje oraz ulgi Cieszyn otrzymał w 1374 roku od księcia Przemysława I Noszaka. Wkrótce potem powołano urząd burmistrza i radę miejską, dla których zbudowano ratusz przy utworzonym rynku (dzisiejszy Stary Targ). Pod koniec XIV wieku miasto się jednym z największych ośrodków handlowych Śląska. Na przełomie XV i XVI wieku, za panowania księcia Kazimierza II Cieszyn został otoczony potężnymi murami obronnymi. Okres prosperity przerwała wojna trzydziestoletnia (1618-1648) w czasie której miasto zostało dotkliwie zniszczone. Wygaśnięcie linii Piastów cieszyńskich i przejęcie władzy w księstwie bezpośrednio przez królów czeskich z rodu Habsburgów spowodowało stagnację gospodarczą i polityczną Cieszyna do końca wieku. Po I wojnie światowej miasto stało się przedmiotem sporu pomiędzy Polską i Czechosłowacją. Ostatecznie w 1920 roku paryska Rada Ambasadorów arbitralnie podzieliła Cieszyn wzdłuż rzeki Olzy pomiędzy Polskę a Czechosłowację. Historyczna część miasta z rynkiem i zabytkową zabudową znalazła się w granicach Polski, zaś przemysłowa z w granicach Czechosłowacji (obecnie Republika Czeska).

Zwiedzanie

W polskiej części miasta znajduje się większość cieszyńskich zabytków. Skupione są one w zespole przestrzennym starego miasta oraz na Górze Zamkowej. Serce starego miasta stanowi malowniczy prostokątny rynek o wymiarach 100 na 60 metrów. Dawniej było to miejsce gdzie regularnie organizowane były targi oraz jarmarki. Obecnie w centralnym punkcie placu znajduje się wybudowana w XVIII wieku fontanna z figurą św. Floriana. Rynek otoczony jest przez zabytkowe kamienice z których na uwagę zasługuje usytuowany w narożniku południowej pierzei okazały gmach ratusza miejskiego. Budowla reprezentuje styl barokowo-klasycystyczny a jej charakterystycznym elementem jest wysoka wieża. W centrum miasta, w rozwidleniu rzek Olzy i Bobrówki znajduje się także Góra Zamkowa nazywana często Wzgórzem Zamkowym (298 metrów n.p.m.). Na jej szczycie obejrzeć można XI-wieczną romańską Rotundę św. Mikołaja oraz pozostałości dawnego zamku książąt cieszyńskich z XIV-wieczną gotycką Wieżą Piastowską. Na jej szczycie znajduje się taras widokowy z którego rozpościera się przepiękna panorama miasta. Przy dobrej przejrzystości powietrza widać stąd też panoramę Beskidu Śląskiego i Beskidu Śląsko-Morawskiego. U podnóża wzgórza znajduje się wzniesiony w latach 1838-1840 według projektu Josepha Kornhäusela klasycystyczny Pałac Myśliwski Habsburgów. Obecnie w jego murach mieści się Państwowa Szkoła Muzyczna im. I. Paderewskiego oraz samorządowa instytucja kultury prowadzona przez władze Cieszyna i województwa śląskiego "Zamek Cieszyn".

Rotunda św. Mikołaja i św. Wacława

Rotunda św. Mikołaja i św. Wacława znajduje się na szczycie Góry Zamkowej i stanowi najcenniejszy oraz najstarszy zabytek Cieszyna. Wzniesiono ją w połowie XI stulecia w sąsiedztwie drewnianego grodu obronnego, stanowiącego siedzibę kasztelanii. Do budowy rotundy użyto kamienia wapiennego. Budowla należy do grupy rotund jednoapsydowych, wznoszonych w Europie (a szczególnie w Europie środkowej) w okresie od VIII do XIII wieku. Kaplica pierwotnie wyposażona była we wspartą na kolumnach i półkolumnach emporę zachodnią, którą zniszczono prawdopodobnie w czasie przebudowy jaka przeprowadzona została w latach 1836-1839 według projektu wiedeńskiego architekta Józefa Kornhäusela. Swój pierwotny romański kształt rotunda odzyskała na początku lat pięćdziesiątych XX wiek, kiedy to przeprowadzona została jej gruntowna renowacja. Zrekonstruowano wówczas m.in. wspartą na kolumnach i półkolumnach emporę zachodnią na którą prowadzą ukryte we wzmocnionym w tym miejscu północnym murze nawy schody. Wizerunek cieszyńskiej Rotunda św. Mikołaja znajduje się na lewej stronie rewersu banknotu 20-złotowego.

Pozostałe Zabytki Cieszyna

• Ratusz - w swoim obecnym kształcie wzniesiony został na przełomie XVIII i XIX wieku w miejscu starej budowli zniszczonej w czasie wielkiego pożaru jaki nawiedził Cieszyn w maju 1789 roku. Budynek powstał na planie prostokąta z lekko wciętym północno-wschodnim narożnikiem i reprezentuje styl barokowo-klasycystyczny. Charakterystycznym elementem budowli jest wzniesiona na rzucie kwadratu z zaokrąglonymi narożnikami wysoka wieża z zegarem nakryta blaszanym dachem namiotowym zwieńczonym czworoboczną latarnią ze zdwojonymi kolumnami w narożach. We wnętrzu ratusza znajduje się oddana do użytku w 1906 roku sala posiedzeń Rady Miejskiej. W dniu jej oddania w Cieszynie gościł sam cesarz Franciszek Józef I. Każdego dnia w południe z wieży ratusza rozlega się hejnał skomponowany z okazji 1150-lecia założenia Cieszyna.
• Kościół św. Marii Magdaleny - jego początki sięgają połowy XIII wieku, kiedy to wzniesiona została tu pierwsza romańska świątynia. Początkowo kościół należał zakonu dominikanów i nosił wezwanie Najświętszej Maryi Panny. W dobie gotyku świątynia stała się poddana gruntownej rozbudowie. Podczas reformacji (w latach 1544-1611) kościół został przejęty przez ewangelików, a w 1611 ponownie przeszedł w ręce zakonu. W 1784 roku świątynia przekształcona została w kościół parafialny parafii obejmującej wschodnią część miasta oraz wsie podcieszyńskie, a po jego odbudowie, po pożarze miasta w 1789 roku, został nowym kościołem farnym pod wezwaniem św. Marii Magdaleny. We wnętrzu świątyni przechowywane są szczątki wszystkich Piastów cieszyńskich, a także niektórych przedstawicieli lokalnej szlachty. Do czasów obecnych z dawnych nagrobków ocalała jedynie tylko XV-wieczna gotycka rzeźba Przemysława I Noszaka. W 1858 roku na ołtarzu głównym zawieszono namalowany w Wenecji obraz przedstawiający mycie nóg Chrystusowi przez św. Marię Magdalenę, a w 1997 roku zawieszono tu XVII-wieczny obraz Matki Bożej Cieszyńskiej.
• Studnia Trzech Braci - jest to dawna (istniejąca prawdopodobnie od średniowiecza) studnia miejska, która obecnie zabezpieczona jest żeliwną, neogotycką altaną z 1868 roku, specjalnie w tym celu odlaną w hucie w Trzyńcu. Ma ona formę wysokiego na około 3 metry graniastosłupa o podstawie sześciokątnej. Całość nakryta jest blaszanym, ostrosłupowym daszkiem. Ze studnią związana jest legenda jakoby u jej źródła miało miejsce spotkanie trzech braci, Bolka, Leszka i Cieszka - założycieli Cieszyna. Tradycja nakazuje wrzucić monetę do studni, aby kiedyś można było ponownie odwiedzić miasto.
• Kościół Jezusowy - jest to największy ewangelicki kościół w diecezji cieszyńskiej jak i w całej Polsce, który wzniesiony został na początku XVIII wieku na mocy ugody altransztadzkiej zawartej między luterańskim królem szwedzkim Karolem XII a katolickim cesarzem Józefem I Habsburgiem. Jest to pięcionawowa bazylika na planie krzyża greckiego, z półkolistym prezbiterium i dwuspadowym dachem z lukarnami, która reprezentuje styl baroku austriackiego. We wnętrzu świątyni warto zwrócić na ozdobiony rzeźbami czterech ewangelistów (Jana, Łukasza, Marka i Mateusza) barokowy ołtarz główny z 1767 roku, wykonaną przez Józefa Prackera ambonę, klasycystyczną chrzcielnicę w kształcie krytego kielicha oraz kopię popiersia króla szwedzkiego Karola XII, podarowaną przez szwedzkich ewangelików w 1935 roku.
• Teatr im. Adama Mickiewicza - wzniesiony został na początku XX wieku z inicjatywy ówczesnego radnego Gminy Cieszyn Franza Bartha. Budowla ma pięć kondygnacji i reprezentuje styl późnego wiedeńskiego baroku.
• Kościół św. Krzyża - wzniesiony został na początku XVIII wieku w miejscu starej kaplicy należącej do zakonu jezuitów. Jest to jednonawowa, trójprzęsłowa budowla na rzucie prostokąta, która reprezentuje styl późnobarokowy. We wnętrzu świątyni warto zwrócić uwagę na późnobarokowy ołtarz główny oraz barokowo-klasycystyczną ambonę.

Muzea w Cieszynie

• Muzeum Śląska Cieszyńskiego - mieści się w barokowo-klasycystycznym Pałacu Laryszów przy ulicy Regera 6 i prezentuje bogate zbiory archeologiczne dokumentujące najstarsze dzieje Cieszyna i Śląska Cieszyńskiego oraz malarstwo i rzeźbę z okresu od XIV do połowy XVII wieku. Placówka założona została w 1802 roku ks. Leopolda Jana Szersznika jako jedno z pierwszych publicznych muzeów na terenie Europy Środkowej. Jednym z najcenniejszych eksponatów jest pochodząca z drugiej połowy XIV wieku gotycka rzeźba "Cieszyńskiej Madonny" z warsztatu Piotra Parlera.
• Muzeum Drukarstwa - znajduje się przy ulicy Głębokiej 50 i prezentuje dawne maszyny drukarskie oraz urządzenia zecerskie i introligatorskie. Placówka wpisana została na Szlak Zabytków Techniki Województwa Śląskiego.
• Muzeum 4 Pułku Strzelców Podhalańskich - znajduje się przy ulicy Frysztacka 2 i poświęcone jest historii 4 Pułku Strzelców Podhalańskich, stacjonującego w Cieszynie od 1920 roku. Placówka założona została w 2008 roku dzięki staraniom Sekcji Miłośników Militariów, działającej w ramach Macierzy Ziemi Cieszyńskiej. Obejrzeć można tu m.in. wóz pod ciężki karabin maszynowy Biedka wz. 33, pochodzący z 1938roku motocykl łącznikowy Elfa-Sachs, repliki broni, umundurowanie oraz części samolotów (Messerschmitt Bf 109, Jak-9, Ił-2, Douglas DB-7, B-24 Liberator czy RWD-6). Muzeum opiekuje się również polskim schronem bojowym z 1939 roku, położonym w Cieszynie-Boguszowicach.
• Muzeum Protestantyzmu - mieści się przy cieszyńskiej Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w budynku Kościoła Jezusowego przy Placu Kościelnym 6 i zajmuje się gromadzeniem oraz prezentowaniem zabytków materialnych oraz zbiorów bibliotecznych, związanych z historią Reformacji oraz luteranizmu na terenie Śląska Cieszyńskiego. Muzeum jest bezpośrednim kontynuatorem działalności, istniejącej od XVII wieku Biblioteki Tschammera. Oprócz zbiorów bibliotecznych, liczących ponad 23 tysiące tomów, obejrzeć tu można m.in. liczne pamiątki, związane z historią protestantyzmu w Cieszynie.
• Open Air Museum - znajduje się nad rzeką Olzą - na granicy dwóch państw - przy Aleji Piastowskiej i związane jest z dziedzictwem i symboliką granicznej rzeki Olzy oraz przypomina ważne wydarzenia związane z historią miasta podzielonego. Na brzegu rzeki znajduje się 5 city lightów, każdy z nich ma 7 zmieniających się paneli, na których umieszczone są informacje oraz kody QR, po zeskanowaniu których uzyskuje się dostęp do rozszerzonych wersji informacji i galerii zdjęć.
• Śląski Zamek Sztuki i Przedsiębiorczości - znajduje się przy ulicy Zamkowej 5 i stanowi znane w Polsce, Europie oraz na świecie regionalne centrum designu. Placówka łączy design, przedsiębiorczość z tradycja, rzemiosłem oraz historią.

Ciekawostki

• Pamiątką po czasach PRL-u w Cieszynie są charakterystyczne oznakowanie wpisanych do rejestru obiektów zabytkowych kowalsko opracowanymi tablicami z napisem "Zabytek kultury polskiej", niezgodnych z wówczas i dziś obowiązującymi przepisami ochrony zabytków;
• W Cieszynie funkcjonuje folklorystyczny Zespół Pieśni i Tańca Ziemi Cieszyńskiej im. Janiny Marcinkowej, który ma na swoim koncie wiele osiągnięć, nie tylko w Polsce, ale także poza jej granicami;
• W latach 1911-1921 w Cieszynie funkcjonowała linia tramwajowa, łącząca dworzec kolejowy z centrum miasta;
• Z Cieszyna pochodziło wielu żołnierzy Legionów Piłsudskiego co upamiętnia pomnik tzw. "Nike cieszyńskiej" autorstwa znanego rzeźbiarza Jana Raszki z Ropicy, który był jednym z weteranów tej jednostki;
• W Cieszynie urodził się znany amerykański historyk i sowietolog pochodzenia polsko-żydowskiego Richard Pipes (1923-2018).