Łysa Góra (594 metry n.p.m.) to szczyt w Górach Świętokrzyskich, położony we wschodniej części pasma Łysogór w Nowej Słupi. Jest to drugi co do wielkości szczyt (po Łysicy) całego pasma. Na górze znajduje się charakterystyczne dla Gór Świętokrzyskich skalne rumowisko zwane gołoborzem, wybudowany w 1966 roku 157-metrowy maszt radiowo-telewizyjny (RTCN Święty Krzyż), oraz bazylika mniejsza pod wezwaniem Trójcy Świętej z sanktuarium Relikwii Drzewa Krzyża Świętego. Jest to jedno z najstarszych polskich sanktuariów, którego początki sięgają X wieku. Jak głoszą miejscowe legendy jego fundatorem był rzekomo sam Bolesław Chrobry (967-1025). Zapiski historyczne wskazują jednak, że pierwsza romańska świątynia na Świętym Krzyżu założona została w pierwszej połowie XII wieku z polecenia Bolesława Krzywoustego (1086-1138). Powstała ona w miejscu wczesnośredniowiecznego ośrodka kultu związanego z religią Słowian. Opiekunami nowej świątyni zostali sprowadzeni tu ojcowie Benedyktyni. W 1306 roku książę Władysław Łokietek (1260-1333) przekazał im relikwie drzewa Krzyża Świętego na którym miał umrzeć Jezus Chrystus. Według legendy, relikwie podarował mu węgierski królewicz Emeryk, który niegdyś zgubił się w okolicznych lasach w pogodni za jeleniem. W zamian za odnalezienie drogi, anioł polecił mu zostawić na górze to, co ma przy sobie najcenniejszego, czyli relikwie. Od tego czasu miejsce to stało się jednym z najważniejszych polskich sanktuariów oraz celem licznych pielgrzymek z całego kraju. W połowie XIII wieku opactwo zostało najechane i zniszczone przez Tatarów, a w 1370 roku splądrowali je Litwini. Na przestrzeni wieków świątynia była kilkukrotnie powiększana i przebudowywana. Sanktuarium siedmiokrotnie odwiedzał Władysław Jagiełło (m.in. w drodze na koronację w Krakowie oraz w drodze pod Grunwald), dziesięciokrotnie przebywał w klasztorze król Kazimierz Jagiellończyk (1427-1492), sześciokrotnie król Zygmunt Stary (1467-1548) a trzykrotnie król Zygmunt August (1520-1572). W połowie XV stulecia romański kościół powiększony został o gotyckie prezbiterium i zakrystię, a w 1643 roku świątynia zyskała dwie barokowe wieże. W 1777 roku świątynia została dotkliwie zniszczona przez pożar. Wkrótce potem kościół poddany został odbudowie i gruntownej renowacji podczas której uzyskał swój obecny barokowo-klasycystyczny kształt. Do XVII wieku sanktuarium na Łysej Górze było jednym z najważniejszych w kraju miejsc kultu religijnego. Miejsce to stanowiło także cel wielu pielgrzymek. W 1819 roku, w czasie zaborów Polski, dokonano kasaty zakonu benedyktynów a sam klasztor zlikwidowano. Wkrótce potem w murach świątyni Rosjanie urządzili najcięższe i najsurowsze na ziemiach Polskich więzienie, które funkcjonowało tu aż do 1939 roku. W 1914 roku Austriacy zburzyli wieżę, którą zrekonstruowano dopiero w 2014 roku.
Zwiedzanie
Obecnie w skład całego założenia klasztornego wchodzą: późnobarokowy kościół pod wezwaniem Świętego Krzyża, klasztor wraz z dzwonnicą, krypty benedyktynów, brama wschodnia oraz wały kamienne. We wnętrzu kościoła warto zwrócić uwagę na klasycystyczny ołtarz główny z obrazem św. Trójcy pędzla Franciszka Smuglewicza (1745-1807), XVIII-wieczne stalle, obrazy Franciszka Smuglewicza oraz płytę nagrobną sekretarza królewskiego i opata Michała Maliszewskiego. Dla zwiedzających udostępniona jest także zakrystia ze sklepieniem kolebkowo-krzyżowym oraz polichromią ze scenami z życia św. Benedykta. Drewniane relikwie z krzyża świętego przechowywane są od 1723 roku w tabernakulum w Kaplicy Oleśnickich (wcześniej pełniła ona rolę grobowca rodu Oleśnickich). Zostały one uformowane w krzyżyk o podwójnym ramieniu i oprawione w bogato zdobioną blachę. Kaplicę wybudowano w latach 1611-1620 z fundacji kasztelana Mikołaja Oleśnickiego herbu Dębno (1558-1629). Główne pole nad ołtarzem wypełnia postać Chrystusa Zbawiciela Świata, dalej Najświętsza Maryja Panna, Jan Chrzciciel, Apostołowie, św. Benedykt i św. Scholastyka. U stóp każdego Apostoła umieszczone jest narzędzie jego męki. Ściany kaplicy zdobią XVIII-wieczne malowidła autorstwa polskiego malarza Macieja Reichana. Dla gości udostępniona jest także wieża klasztorna na której szczycie znajduje się taras widokowy (jest to najwyższy punkt obserwacyjny w regionie).
