Starożytność
Starożytność to okres w historii Europy, Biskiego Wschodu i Afryki Północnej nazywany też antykiem (tylko w odniesieniu Grecji i Rzymu) i obejmujący dzieje tych regionów od powstania pierwszych cywilizacji do około V wieku n.e. Tradycyjnie jednak za początek starożytności uznaje się powstanie cywilizacji opartej na przekazie pisemnym, czyli schyłek IV tysiąclecia p.n.e., kiedy to Sumerowie zaczęli stosować pismo klinowe. Starożytność to epoka wielkich myślicieli i artystów. To w niej wykształciły się podwaliny kultury europejskiej. Z tego okresu pochodzą m.in. demokracja, teatr, początki myśli naukowej, prawo, literatura, filozofia, architektury czy rzeźba. Nie było dziedziny ludzkiej działalności, której te cywilizacje nie udoskonaliły, a wiele też same wytworzyły. Za największe osiągnięcia czasów starożytnych uznaje się egipskie Piramidy oraz Akropol w Atenach. Znaczną rolę odegrała Biblia oraz dziedzictwa kultury greckiej i rzymskiej w kolejnych epokach. Powstały w tym okresie trzy rodzaje literackie: liryka (Safona, Owidiusz), epika ("Iliada" i "Odyseja" Homera) i dramat ("Antygona" Sofoklesa).
Średniowiecze
Średniowiecze to epoka trwająca od V do XV wieku, która rozpoczęła się wraz z upadkiem cesarstwa zachodniorzymskiego i trwała do renesansu i wielkich odkryć geograficznych. Początki średniowiecza charakteryzowały się znaczącym spadkiem liczby ludności, upadkiem miast i najazdami plemion barbarzyńskich. To właśnie na gruzach cesarstwa zachodniorzymskiego plemiona barbarzyńskie (w tym różne ludy germańskie) tworzyły nowe państwa. Mimo, że nastąpiła znacząca zmiana stosunków społecznych i struktur politycznych, nie doszło do całkowitego zerwania z dziedzictwem starożytności. Cesarstwo Bizantyńskie przetrwało i nadal było znaczącą siłą. Zaludnienie Europy wzrosło dopiero w okresie pełnego średniowiecza, które zaczęło się w XI wieku. Było to wynikiem rozwoju technologii i rolnictwa, co pozwoliło na wzrost plonów i handlu. W okresie późnego średniowiecza klęski głodu, zarazy i wojny spowodowały znaczny spadek liczby ludności Europy. Najtragiczniejszym wydarzeniem była czarna śmierć, która przyczyniła się do wymarcia około 1/3 ówczesnej populacji Europy. W okresie średniowiecza dochodzą do głosu przedstawiciele kościoła (św. Franciszek z Asyżu, św. Tomasz z Akwinu). W sztuce (rzeźby Wita Stwosza) i architekturze rodzi się styl romański, a później gotycki. Najbardziej znani polscy kronikarze z tamtego okresu to Gall Anonim, Wincenty Kadłubek i Jan Długosz. Największe polskie średniowieczne arcydzieło to pieśń religijna "Bogurodzica". Od XV wieku pełniła także rolę hymnu państwowego w Królestwie Polskim i Wielkim Księstwie Litewskim.
Odrodzenie
Odrodzenie (renesans) to epoka historii kultury europejskiej, obejmujący przede wszystkim XVI wiek, określany często jako "odrodzenie sztuk i nauk" oraz koncepcja historiozoficzna odnosząca się do historii kultury włoskiej od Dantego do roku 1520. Odrodzenie to przede wszystkim epoka wielkich indywidualności. Każdy, kto czuł w sobie talent, rozwijał go wszechstronnie. Człowiek bardzo często pełnił wiele funkcji: zawodowych, społecznych, politycznych czy artystycznych. Najlepszym przykładem mogą być Leonardo da Vinci (1452-1519) i Michał Anioł (1475-1564), którzy interesowali się nauką, techniką, rozmaitymi dziedzinami sztuki i filozofią. Renesans zrodził wielu geniuszy. Odrodzenie się człowieka polegało na odrzucaniu ideałów średniowiecznej ascezy, zanegowaniu scholastyki i średniowiecznej hierarchii bytów od najniższych po uduchowione. Nowa epoka podkreślała niezwykłą godność każdego człowieka i wartości życia ziemskiego. Nastąpił początek wielkich odkryć geograficznych. W epoce tej tworzyli m.in. William Shakespeare. W Polsce zaś, Jan Kochanowski czy Mikołaj Rej.
Oświecenie
Oświecenie (siecle des Lumieres) to epoka określana wiekiem rozumu i wiekiem filozofów. Trwała od końca XVII do początku XIX wieku. Był to nurt kulturalny oraz okres w historii Europy szerzący deizm, indyferentyzm religijny, naturalizm i krytykę Kościoła. Ludzie oświecenia cenili to, co można pojąć rozumem. Epoka ta przyniosła wiele przełomowych wydarzeń. We Francji miała miejsce Wielka Rewolucja której efektem była Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela, a niedawne kolonie angielskie w Ameryce Północnej wywalczyły wolność, tworząc Stany Zjednoczone. Sztandarowym dziełem epoki Oświecenia była encyklopedia powszechna a mottem: "Miej odwagę być mądrym". W Polsce myśl oświeceniowa zainicjowała wielki ruch reform zwieńczony Konstytucją 3 Maja. Najważniejszą postawną znamienną dla Oświecenia był krytycyzm odnoszący się do tradycyjnych instytucji politycznych i społecznych, do Kościoła i form życia religijnego, do ustaleń nauki. Główni przedstawiciele tej epoki to Newton, Diderot, Monteskiusz, Voltaire czy Rousseau. W Polsce zaś, Jan A. Morsztyn, Ignacy Krasicki czy Hugo Kołłątaj. W sztuce Antonio Canova, Marcello Bacciarelli.
Romantyzm
Romantyzm to epoka w historii sztuki i historii literatury trwająca od lat dziewięćdziesiątych XVIII wieku do lat czterdziestych XIX wieku. Był to ruch ideowy, literaci i artystyczny, który rozwinął się początkowo w Europie i wyrażał się w poezji, malarstwie i muzyce. Romantyzm powstał jako reakcja na zmiany społeczne i polityczne wywołane rewolucją przemysłową i rewolucją francuską. Ta epoka propagująca filozofię uczucia, wiary w intuicję i spirytualizm, wypełniona fantastyką, ludowością i mistycyzmem spowodowała, że ludzie ponowie uwierzyli w swoje siły widząc, jak nowy duch i nowa idea ogarnia wszystkie dziedziny życia. Wraz z nadejściem dzieł William Blake'a, Puszkina, Poego, Byrona czy Goethego (a w Polsce Adama Mickiewicza i Juliusza Słowackiego) zmienił się sposób postrzegania świata ówczesnych ludzi. Według romantyków świat dzielił się na to, co widzialne (materialne) i poznawalne zmysłowo oraz na to, co niewidzialne (duchowe) - dające się poznać jedynie za pomocą środków pozarozumowych, takich jak wiara i intuicja. W malarstwie za najważniejszych przedstawicieli Romantyzmu uznaje się m.in. Williama Turnera, Francisco Goyę czy Eugène Delacroix'a. Słowo romantyzm pochodzi z języka francuskiego (roman) i oznacza powieść lub opowieść. Pojęcie romantyzmu zawdzięcza się braciom Augustowi i Friedrichowi Schlegelom a rozpowszechnienie słowa w Europie ich znajomej oraz pracodawczyni, Madame de Staël, autorki utworu de l'Allemagne.
Barok
Barok to główny kierunek w kulturze europejskiej, którego trwanie datuje się od końca XVI wieku do XVIII wieku. W odróżnieniu od idei renesansu, że to człowiek jest centrum wszechświata, barok reprezentował teocentryczny mistycyzm (Bóg jako przyczyna i cel wszystkich istnień). W znaczeniu węższym, barok to jeden z nurtów literackich XVII wieku, koegzystujący z klasycyzmem i manieryzmem. W epoce tej wykształciły się dwa zasadnicze nurty myślowe, które legły u podstaw oświecenia: racjonalizm, który zakładał, że mądrość uzyskać można jedynie dzięki potędze rozumu, oraz empiryzm, którego z kolei założeniem było poznawanie świata dzięki zmysłom i doświadczeniu. Barok charakteryzował się przepychem, bogactwem barw i odcieni oraz bogatym zdobnictwem. W architekturze dominowały monumentalne budowle na planie kwadratu lub prostokąta z bardzo bogatymi zdobieniami. W rzeźbie czerpano tematy z Biblii, mitologi, życia codziennego, podkreślano ruch, postacie były powykręcane, nienaturalnie wygięte (Gianlorenzo, Ekstaza św. Teresy). W malarstwie mocne było akcentowanie światłocienia, wykorzystywanie kontrastu jasnych i ciemnych barw. Dominowały tematy religijne, pejzaże, martwa natura, życie dworskie (Caravaggio, Dawid z Głową Goliata). W okresie baroku w muzyce dokonał się ogromny przełom. Rozkwitła muzyka świecka, instrumentalna (zwłaszcza smyczkowa i organowa), opera, oratorium i kantata. Korzystano chętnie z różnorodnych środków wyrazu i posługiwano się bogatą stylistyką. Wynaleziono takie formy muzyczne, jak sonata, koncert i uwertura. W literaturze za głównych przedstawicieli Baroku uznaje się Moliera i Cervantesa. W Polsce zaś, Andrzeja Morsztyna. Słowo barok pochodzi z języka portugalskiego (barroco) i oznacza "perłę o nieregularnym kształcie".
Pozytywizm
Pozytywizm to kierunek w filozofii i literaturze zainicjowany przez francuskiego filozofa Auguste'a Comte'a (1798-1857) w drugiej połowie XIX wieku. Został rozwinięty przez J.S. Milla oraz H. Spencera. Nurt ten był kontynuowany w XIX wieku jako empiriokrytycyzm i w XX wieku jako pozytywizm logiczny. Podstawowa teza pozytywizmu głosi, że jedynie prawdziwą wiedzą jest wiedza naukowa, która może być zdobyta tylko dzięki pozytywnej weryfikacji naukowej. Pozytywizm podkreślając znaczenie wiedzy empirycznej i naukowej, w pełni odrzuca metafizykę jako nieuprawnioną spekulację, a religię jako zabobon oparty na fikcjach. Elementem pozytywizmu bywa często ewolucjonizm, a wzorem naukowości są w nim nauki przyrodnicze. Z czasem metoda naukowa odeszła od pozytywistycznej weryfikacji i konfirmacji teorii na rzecz ich falsyfikacji oraz od indukcjonizmu do dedukcjonizmu. Mimo to pozytywizm we współczesnej postaci nadal jest kojarzony ze światopoglądem naukowym - czasem nazywany wręcz scjentyzmem lub ideologią naukową. Przedstawicielami pozytywizmu byli m.in. Honoriusz Balzak, Stendhal, Karol Dickens, Lew Tołstoj, Antoni Czechow czy Fiodor Dostojewski. W Polsce zaś to m.in. Adam Asnyk, Henryk Sienkiewicz, Eliza Orzeszkowa czy Maria Konopnicka.
Modernizm
Modernizm - nazywany także dekadentyzmem czy symbolizmem to prąd w kulturze i sztuce, którego rozwój przypadł na przełom XIX i XX wieku. Z pojęciem modernizmu silnie związana jest sztuka nowoczesna (modern art), która wiąże się z nowymi koncepcjami sztuki i dzieła, zwracającymi się ku pogłębianiu refleksji nad językiem sztuki, artystycznemu eksperymentowi, stosowaniu nowych technik i materiałów, wiarą w głębokie związki kultury i techniki, a przede wszystkim z ideą postępu. W architekturze Modernizm zakładał całkowite odejście nie tylko od stylów historycznych, ale również od wszelkiej stylizacji. W muzyce zaś Modernizm zakładał całkowite odejście od muzyki romantycznej. W Polsce Modernizm określany był terminem Młoda Polska. Polscy przedstawiciele nowej epoki inspirację czerpali z filozofii Schopenhauera, Nietzschego i Bergsona a głównymi ośrodkami nurtu życia literacko-artystycznego stały się Kraków, Lwów oraz Zakopane. Najbardziej znanym przedstawicielem Młodej Polski był polski poeta i nowelista Kazimierz Przerwa-Tetmajer (1865-1940). Młoda Polska, jako epoka, była protestem przeciwko standaryzacji i technicyzacji życia społecznego, obyczajowości mieszczańskiej i antagonizmom społecznym.
XX-lecie międzywojenne
XX-lecie międzywojenne to okres przypadający od zakończenia I wojny światowej (11 listopada 1918 roku) do początków II wojny światowej (1939 rok). Był to czas ogromnego rozwoju cywilizacyjnego, demokratyzacji, unowocześnienia technicznego, wzrostu roli kobiet w społeczeństwie oraz rewolucji teorii naukowych (teoria względności Einsteina czy psychoanaliza Freuda). XX-lecie zaspokoiło gusta czytelnicze nieomal wszystkich. XX-lecie to okres powstania takich dzieł jak m.in. "Ulisses" autorstwa Jamesa Joyce'a, "W poszukiwaniu straconego czasu" Marcela Prousta czy "Mistrz i Małgorzata" Michaiła Bułhakowa. Wielbiciele realizmu od Marii Dąbrowskiej otrzymali "Noce i dnie", samotnicy - Franza Kafki "Proces" a ci, którzy w literaturze poszukują zabawy mogli sięgnąć po powieść Witolda Gombrowicza "Ferdydurke". W sztuce ważną rolę odegrali m.in. Pablo Picasso, Georges Braque, Salvador Dalí, Wassily Kandinsky czy Marcel Duchamp. W XX-leciu międzywojennym rozpoczęła się także wielka era filmu. Był to też niezwykle ważny okres dla Polski, która po ponad stu latach wreszcie odzyskała upragnioną niepodległość. W nowym, odrodzonym i wolnym państwie zaczęła rozwijać się kultura i literatura. XX-lecie międzywojenne rozdziela się na dwie dekady. Pierwszą (zwaną "jasną"), cechuje się optymizmem, radością z zakończenia wojny. Drugą zaś (zwana "ciemną"), uważana jest za pesymistyczną i katastroficzną, przewidującą nadejście kolejnej wielkiej wojny.
Współczesność
Za oficjalny początek tego okresu w kulturze i sztuce przyjmuje się rok 1945, czyli zakończenie II wojny światowej. Trwa on do dziś, mimo wielu nowych zjawisk w kulturze i sztuce. Jego nazwę oraz zasięg czasowy ustalą zapewne przyszli badacze kultury. Zakończenie II wojny światowej ujawniło kryzys humanistycznych wartości zachodnioeuropejskich. Odpowiedzią na kryzys były próby diagnozy stanu świata, s także stworzenia literatury "po Holocauście". Jednym z nośnych haseł było ogłoszenie końca kultury i stwierdzenie, że "wszystko już było", nie można stworzyć nic oryginalnego. Główne kierunki to egzystencjalizm, postmodernizm, realizm socjalistyczny, totalitaryzm czy Nowa Fala. Za najpopularniejszych przedstawicieli tych nurtów uważa się George'a Orwella, Alberta Camusa, Ernesta Hemingway'a, Thomasa Manna czy Sir Williama Geralda Goldinga. W Polsce zaś, Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, Mirona Białoszewskiego, Tadeusza Gajcy, Wisława Szymborska, Zbigniew Herbert, Tadeusz Różewicz czy Sławomir Mrożek.
