Sanktuarium na Świętym Krzyżu

Sanktuarium Relikwii Drzewa Krzyża Świętego znajduje się na szczycie położonym we wschodniej części pasma Łysogór, Świętym Krzyżu (595 metrów n.p.m.) będącym drugim pod względem wielkości szczytem (po Łysicy) tych gór. Jest to najstarsze polskie sanktuarium, którego historia sięga X wieku, a wg. legend jego fundatorem był sam Bolesław Chrobry. Historyczne zapisy wskazują jednak, że opactwo Benedyktynów ma Świętym Krzyżu założone zostało w I połowie XII wieku przez Bolesława Krzywoustego. W połowie XIII wieku opactwo zostało zniszczone przez Tatarów a w 1370 roku obrabowane przez Litwinów. Na przestrzeni wieków opactwo wielokrotnie było przebudowywane. Najcenniejszym przechowywanym eksponatem sanktuarium są znajdujące się w Kaplicy Oleśnickich i zamknięte w tabernakulum pochodzące z krzyża świętego drewniane relikwie. Podarowane zostały one opactwu przez królewicza z Węgier - Emeryka, który rzekomo miał przebywać w Polsce na zaproszenie Bolesława Chrobrego. Do XVII wieku sanktuarium było najważniejszym w kraju miejscem kultu religijnego oraz celem wielu pielgrzymek. W 1819 roku, w czasie zaborów Polski, dokonano kasaty zakonu a sam klasztor zlikwidowano, zaś w jego murach Rosjanie rządzili najcięższe i najsurowsze na ziemiach Polskich więzienie działające do 1939 roku. W skład całego zespół klasztornego benedyktynów wchodzą: kościół pw. Świętego Krzyża, klasztor wraz z dzwonnicą, brama wschodnia oraz wały kamienne.